Reje: Álippeni oqıtıwdıń birinshi dáwiri

Álippeni oqıtıwdıń birinshi dáwiri
Reje:

1. 
   Álippeni oqıtıwdıń birinshi dáwiri
   
2. 
   Qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwı
   
3. 
   Qaraqalpaq jazıwshıları hám baspaları :
   
4. 
   

Qaraqalpaq ádebiyatında álippeni úyretiwdiń birinshi dáwiri qaraqalpaq tiliniń jazba formasın jaratılıwma háreket etilgen 20 -ásir baslarına tuwrı keledi. Bul dáwir qaraqalpaq xalqiniń bilimlendiriw hám mádeniyatı tariyxında zárúrli ózgerisler boldı. Mine bul zárúrli dáwirdiń ulıwma kórinisi:
Álippeden aldınǵı dáwir:
Rásmiy jazba álippe vujudga kelgunga shekem qaraqalpaq tili birinshi náwbette awızsha ijodga tayanǵan hám gúrriń, xalıq qosıqları, awızsha baylanıs arqalı ótken.
Jazba baylanıs sheklengen, qaraqalpaqlar region hám tariyxıy jaǵdayǵa qaray arab, kirill yamasa lotin jazıwlarınan paydalanǵanler.
Kirill álippesi (XX ásir basları ):
Qaraqalpaq ádebiyatında álippeni úyretiwdiń birinshi dáwiri qaraqalpaq tiline kirill jazıwınıń qabıl etiliwi menen baslandı.
1928-jılda Sovet Birlespesi dáwirinde Qaraqalpaqstan Toliq huqıqlı Sovet Sotsialistik Respublikasında kirill álippesi keń kólemde Sovet Birlespesiniń etnik gruppalarda jazıwlardı standartlastırıwǵa qaratılǵan umtılıw-háreketleri sheńberinde engizilgen.
Qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwı :
Kirill jazıwınıń engiziliwi menen qaraqalpaq ádebiyatın rawajlandırıw, qaraqalpaq tilinde tálim-tárbiyanı rawajlandırıwǵa háreket etildi.
Qaraqalpaq balaların ana tilinde oqıw hám jazıwǵa úyretiw maqsetinde mektepler dúzildi, sawatlılıq úgitleri dúzildi.
Qaraqalpaq jazıwshıları hám baspaları :
Bul dáwirde qaraqalpaq jazıwshıları hám oqımıslı adamları zárúrli rol oynab, jańa qabıl etilgen jazıwda dáslepki kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerdi jarattılar.
Aymambetov, Ibray Altınsarin sıyaqlı belgili jazıwshılar qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwına úles qosdılar.
Álippeni standartlastırıw :
Álippeni úyretiwdiń dáslepki jıllarında jazıw hám baspa etıwde izbe-izlikti támiyinlew maqsetinde qaraqalpaq kirill jazıwın standartlastırıw da názerde tutılǵan.
Qaraqalpaq o'zligini targ'ib qılıw :
Qaraqalpaq ádebiyatı ushın kirill álippesiniń engiziliwi qaraqalpaq xalqiniń materiallıq ayriqshalıǵı hám miyrasların targ'ib qılıw jolındaǵı qádem retinde bahalandı.
Qıyınshılıqlar hám ótiwler:
Dáslepki jetiskenliklerge qaramay, qaraqalpaq tilinde sawatlılıq hám tálimdi rawajlandırıwda máseleler bar edi. Tiykarlanıp awızsha dástúrden jazba dástúrge ótiw qıyınshılıq tuwdırdı.
20 -ásir aqırlarında lotin jazıwına ótiw sıyaqlı siyasiy ózgerisler qaraqalpaq ádebiyatında qollanılǵan jazıwǵa da tásir kórsetdi.
Qaraqalpaq ádebiyatında álippe úyretiwdiń birinshi dáwiri qaraqalpaq tilinde jazba kórkem ádebiyatqa baylanıslı dástúrdiń rawajlanıwına jay jarattı. Bul qaraqalpaq xalqiniń materiallıq miyrasların saqlap -álpeshlew hám targ'ib qılıw, onıń gúrrińleri, poeziyası hám tariyxın jazba formada ańlatıw imkaniyatın beretuǵın zárúrli qádem boldı.

Qaraqalpaq ádebiyatı rawajlanıwı qaraqalpaq xalqiniń materiallıq -tariyxıy evolyutsiyasın sáwlelendiriwshi qızıǵıwshılıqlı sayaxat bolıp tabıladı. Qaraqalpaq ádebiyatı rawajlanıwındaǵı tiykarǵı basqısh hám basqıshlar haqqında ulıwma maǵlıwmat :

1. Awızsha dástúr (áyyemgi dáwir - 19 -ásir):
Kóplegen kóshpelinchi mádeniyatlar sıyaqlı qaraqalpaqlar da óz gúrrińleri, ráwiyatları hám xalıq awızsha ijodini áwladdan -áwladqa jetkiziwde awızsha ijodga tayanǵan.
Qaraqalpaq xalqiniń materiallıq miyrasların saqlap -avaylagan halda gúrrińshi hám shayırlar tárepinen qosıqlar, qosıqlar, dástanlar jaratılıp, o'qildi.
2. Arab jazıwı (19 -ásir - 20 -ásir basları ):
19 -asirde qaraqalpaq ádebiyatı arab jazıwınan paydalanǵan halda jazba formada jazıla baslandı.
Bul dáwirde jazba diniy hám tariyxıy tekstler, atap aytqanda, islam diniy dóretpeler hám jılnamalar payda boldı.
3. Kirill jazıwı (20 -ásir bası - 20 -ásir aqırı ):
20 -ásir baslarında Sovet húkimeti túrli etnik gruppalarda jazıw sistemasın standartlastırıw ushın kirill jazıwın engizdi.
Bul dáwir qaraqalpaq ádebiyatında sezilerli rawajlanıw bolıp, kirill jazıwında dáslepki kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler, gazetalar, oqıw materialları jaratıldı.
Qaraqalpaq jazıwshı hám oqımıslı adamları bul dáwirde óz ana tilinde ádebiyattı rawajlandırıwda zárúrli rol oynadı.

4. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı Oyanıw (XX ásir ortaları ):

20 -ásir ortalarında qaraqalpaq ádebiyatında kórkem ádebiyatqa baylanıslı oyanıw dáwiri bolıp, ónimli jazıwshı hám shayırlar jetisip shıqtı.
Abdulla Qorajigitov, Berdaq, Nurmuhammad Tolıqniy sıyaqlı jazıwshılar qaraqalpaq ádebiyatına qosqan úlesleri menen tán alıwǵa iye boldı.
5. Lotin jazıwı (XX ásir aqırı ):
20 -ásir aqırında Sovet Birlespeinde keńlew til reforması ótkerilgennen keyin qaraqalpaq tilinde kirill jazıwınan lotin jazıwına ótiw júz boldı.
Bul ótiw qaraqalpaq ádebiyatında qollanılǵan jazıwǵa tásir kórsetip, jazıw hám baspa etıwde maslastırıw hám ózgertiwlerdi talap etdi.
6. Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı (XX ásir aqırı - házirgi):
Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı túrli janrlar, atap aytqanda, poeziya, kórkem ádebiyat, dramaturgiya, dóretpeler menen rawajlanıp barıp atır.
Ernazar Abdaliyev, Soltanbek Artıq hám basqalar sıyaqlı ataqlı avtorlar qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwı hám reń-barangligiga úles qosdılar.
7. Saqlaw hám targ'ib qılıw :
Qaraqalpaq ádebiyatı úlgilerin, atap aytqanda, basqa tillerge awdarmalardı saqlap -álpeshlew hám targ'ib qılıw, kórkem ádebiyatqa baylanıslı sıylıqlar shólkemlestiriw etiw boyınsha jumıslar izbe-iz dawam ettirilip atır.
Qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwı qaraqalpaq xalqiniń óz materiallıq miyrasların saqlap -álpeshlew, o'zligini jazba sóz arqalı ańlatıw boyınsha shıdamlılıq hám dóretiwshilikten dárek bolıp tabıladı. Ol awızsha ijoddan bay kórkem ádebiyatqa baylanıslı dástúrge aylanıp, Oraylıq Aziyadaǵı bul etnik gruppanıń ayriqsha tariyxı hám keshinmalarini sáwlelendirdi.

Qoraqalpoq ádebiyatı ótken jıllar dawamında kóplegen jazıwshılar hám baspalardıń úlesleri menen qáliplesti. Bul jazıwshılar qaraqalpaq xalqiniń materiallıq miyrasların saqlap -álpeshlew, ayriqsha tájiriybe hám kelesheklerin ańlatıwda sheshiwshi rol oynadı. Qaraqalpaqtıń belgili jazıwshıları hám baspaları :

1. Berdaq (1905-1938):
Túp atı Baymirza Haytboyev bolǵan Berdaq qaraqalpaq ádebiyatınıń birinshilerinen biri esaplanadi.
Ol kóbinese social ádalat, qaraqalpaq xalqiniń dárdeseri temalarına arnalǵan qosıqlar, gúrrińler hám pyesalar jazǵan.
Berdaq ijodi qaraqalpaq ádebiyatı rawajlanıwına úlken tásir kórsetdi.
2. Nurmukhammad Tolani (1924-1987):
Nurmuhammad Tolıqniy qaraqalpaq shayırı hám jazıwshısı bolǵan.
Ol kóbinese qaraqalpaq xalqiniń materiallıq ayriqshalıǵı hám miyrasların sáwlelendiriwshi qosıq hám ocherklari menen qaraqalpaq ádebiyatına úlken úles qosqan.
3. Sultanbek Artıq (1945 jılda tuwılǵan ):
Sultanbek Artıq — poeziyası hám nasri menen ataqlı bolǵan zamanlas qaraqalpaq jazıwshısı.
Onıń dóretpeleri tábiyaat, muhabbat hám insaniy jaǵday menen baylanıslı temalardı úyreniw ushın tán alıw etilgen.
4. Qaraqalpaqstan Pánler akademiyası (Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamı ):
Qaraqalpaqstan Pánler akademiyası yamasa Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamı qaraqalpaq ádebiyatın targ'ib qılıw hám qollap-quwatlawda zárúrli rol oynaydı.
Shólkem kórkem ádebiyatqa baylanıslı ilajlardı ótkeriw, kórkem ádebiyatqa baylanıslı jurnallar shıǵarıw, qaraqalpaq jazıwchilarini qollap-quwatlaw menen shuǵıllanadı.
5. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı jurnal hám baspalar :
Qaraqalpaqstan daǵı túrli kórkem ádebiyatqa baylanıslı jurnallar hám baspalar qaraqalpaq jazıwshılarına óz ijodini keńlew auditoriya menen bolıwısh ushın jay jarattı.
Bul baspalar qatarında “Qaraqalpaq ádebiyati” hám “Jańa ádebiyat” hám basqalar kiredi.
6. Awdarmalar hám tán alıw :
Ayırım qaraqalpaq ádebiyatı dóretpeleri basqa tillerge awdarma etilip, qaraqalpaq ádebiyatın jáhán toparına tanıstırıwǵa xizmet etip atır.
Qaraqalpaq jazıwshılarınıń erisken jetiskenlikleri kórkem ádebiyatqa baylanıslı sıylıq hám eń húrmetli jarlıqlar menen de múnásip táǵdirlandi.
Qaraqalpaq xalqiniń materiallıq miyrasları, tili hám ayriqshalıǵın saqlap -álpeshlewde qaraqalpaq jazıwshıları hám baspaları zárúrli rol oynadı. Olar óz dóretpeleri arqalı social máselelerden tartıp, Qaraqalpaq úlkesiniń tábiyiy gózzallıǵına shekem bolǵan keń kólemli temalardı kórsetip, Orta Aziya ádebiyatınıń bay gobeleniga úles qosqan.

Sorawlar.

1. Qaraqalpaq ádebiyatında álippe oqıtıwdıń birinshi dáwiri neden baslandı?
Birinshi dáwir qaraqalpaq tili ushın rásmiy jazba álippediń engiziliwi menen baslandı.
2. Qaraqalpaq ádebiyatında álippe oqıtıwdıń birinshi dáwiri qashan bolǵan?
20 -ásir baslarında bul dáwir baslandı.
3. Qaraqalpaq jámiyetinde álippe engizilgunga shekem baslanǵısh baylanıs quralları neler edi?
Qaraqalpaq mádeniyatı baylanıs hám gúrriń qılıw ushın birinshi náwbette awızsha ijodga tayanǵan.
4. Rásmiy álippe engizilgunga shekem qaraqalpaq ádebiyatında qanday jazıw sistemaları isletilingen?
Rásmiy álippeden aldın region hám tariyxıy jaǵdayǵa qaray arab, kirill yamasa lotin jazıwları isletilingen.
5. Ne ushın bul dáwirde qaraqalpaq tiline kirill jazıwı kirgizildi?
Sovet húkimeti Sovet Birlespeindegi túrli etnik gruppalardıń jazıw sistemasın standartlastırıw ushın kirill jazıwın engizdi.
6. Kirill jazıwınıń engiziliwi qaraqalpaq ádebiyatına qanday tásir kórsetdi?
Qaraqalpaq tilinde dáslepki kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerdiń jaratılıwına, oqıw materialları islep shıǵilıwına múmkinshilik berdi.
7. Bul dáwirde qaraqalpaq jazıwshı hám oqımıslı adamlarınan kimler bar edi?
Qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwına ataqlı avtor hám ​​ziyolilar, atap aytqanda Aymambetov, Ibray Altınsarinlar úles qosqan.

8. Qaraqalpaq ádebiyatı oqıtilishining birinshi dáwirinde álippeni standartlastırıwdıń áhmiyeti qanday edi?

Standartlastırıw qaraqalpaq tilinde jazıw hám baspa etıwde izbe-izlikti támiyinledi.
9. Kirill jazıwınıń engiziliwi Qaraqalpaqstanda sawatlılıq hám tálimge qanday tásir kórsetdi?
Qaraqalpaq balaların ana tilinde oqıw hám jazıwǵa úyretiw maqsetinde mektepler dúzildi, sawatlılıq úgitleri dúzildi.
10. Qaraqalpaq jazıwshıları óz ádebiyatınıń dáslepki rawajlanıwında qanday rol oynaǵan?
- Qaraqalpaq jazıwshıları kirill jazıwında dáslepki kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler jaratıp, jazba kórkem ádebiyatqa baylanıslı dástúrdi qarar taptırıwǵa xızmet etdiler.
11. Bul dáwirde dáslepki qaraqalpaq ádebiyatında qanday temalar kóp úyrenilgen?
- Dáslepki qaraqalpaq ádebiyatında kóbinese materiallıq ayriqshalıq, xalıq awızsha ijodi, qaraqalpaq xalqiniń keshinmalariga tiyisli temalar kórsetilgen.
12. Álippeni oqıtıwdıń birinshi dáwiri qaraqalpaq mádeniyatı hám miyrasların saqlawǵa qanday úles qosdı?
- Dástúriy gúrrińler, ańızlar hám tariyxıy gúrrińlerdi jazba formada jazıp alıw hám saqlaw imkaniyatın berdi.
13. Qaraqalpaq ádebiyatında rásmiy álippege ótiwde qanday máseleler júzege keldi?
- Awızsha dástúrden jazba dástúrge ótiw tilge iykemlesiw hám tálim kózqarasınan qıyınshılıqlar tuwdırdı.
14. Bul dáwirde qaraqalpaq ádebiyatında qollanılǵan álippege siyasiy ózgerisler tásir kórsetdime?
- Awa, keyin lotin jazıwına ótiw sıyaqlı siyasiy jılısıwlar qaraqalpaq ádebiyatında qollanilayotgan jazıwǵa óz tásirin ótkerdi.
15. Materiallıq ayriqshalıq hám miyraslardı targ'ib qılıwda qaraqalpaq ádebiyatı qanday rol oynadı?
- Qaraqalpaq ádebiyatı qaraqalpaq xalqiniń materiallıq ayriqshalıǵı hám miyrasların ańlatıw quralı bolıp xızmet etken.
16. Qaraqalpaq ádebiyatında álippe oqıtıwdıń birinshi dáwiri qanday miyraslar qaldırdı?
- Qaraqalpaq tilinde jazba kórkem ádebiyatqa baylanıslı dástúrdiń rawajlanıwına jay jarattı.
17. Kirill jazıwınıń kiritiliwi qaraqalpaqlardıń materiallıq ańlatpasına qanday tásir kórsetdi?
- Qaraqalpaq gúrrińleri, poeziyası, tariyxın jazba formada ańlatıw, materiallıq ańlatıwǵa úles qosıw imkaniyatın berdi.
18. Qaraqalpaq ádebiyatı ushın kirill jazıwına ózgertiwler yamasa ózgertiwler kiritilgenmi?
- Awa, kirill jazıwın qaraqalpaq tiliniń fonetikalıqasi hám mútajliklerine maslastırıw, standartlastırıw hám maslastırıw jumısları alıp barıldı.
19. Bul dáwir Qaraqalpaqstanda tálimge qanday tásir kórsetdi?
- Qaraqalpaq balaların ana tilinde oqıw hám jazıwǵa úyretiwshi tálim mákemeleriniń dúziliwine alıp keldi.
20. Qaraqalpaq ádebiyatı álippe oqıtıwdıń birinshi dáwirinen baslap qanday rawajlanıwda dawam etdi?
- Qaraqalpaq ádebiyatı rawajlanıp, zamanlas jazıwshıları túrli tema hám janrlarni úyrenip, qaraqalpaq xalqiniń materiallıq miyraslarına óz úleslerin qosdılar.