Rəyçilər Ə. A. Sadıqov T.Ə. Sadıqov
Təsərrüfat vəsaitlərinin və proseslərinin ümumiləşdirilmiş göstəricilərlə
Yüklə 4,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
45 Təsərrüfat vəsaitlərinin və proseslərinin ümumiləşdirilmiş göstəricilərlə (sintetik hesablarda) əks etdirilməsi sintetik uçot adlanır, onların dəqiqləşdirilmiş göstəricilərlə göstərilməsi isə (analitik hesablarda) analitik uçot adlanır. Subhesab sintetik və analitik hesablar arasında uçotun aralıq həlqəsi (hissəsi) deməkdir. Onun köməyi ilə əks etdirilən obyektlər haqqında daha ümumiləşdirilmiş məlumatlar almaq məqsədi ilə analitik uçot məlumatlarının əlavə qruplaşdırılması həyata keçirilir. Hesablardan fərqli olaraq subhesablar xüsusi blanklarda apanimır. 4.4. Hesablar və balans arasındakı qarşılıqlı əlaqə Balans və hesablar təşkilatın malik olduğu və bir-biri ilə əlaqəsi olan vəsaitlərini əks etdirir. Balansın aktivlər bölməsində vəsaitlərin növləri göstərilir ki, bunun vasitəsi ilə cari uçot üçün hər bir balans maddəsi üzrə aktiv hesablar açırlar. Balansın kapital və öhdəliklər bölməsində vəsaitlərin mənbələri əks olunur və bunun vasitəsi ilə hər bir passiv maddə üzrə açılan passiv hesablarda cari uçot həyata keçirilir. Vəsaitlərin növlərinin və onların mənbələrinin qalıqları haqqında hesabların məlumatları balans tərtib olunarkən aktiv və passiv maddələr üzrə yerinə yazılır. Hesablar və balans arasında möhkəm qarşılıqlı əlaqə vardır. Bu qarşılıqlı əlaqənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, cari uçot prosesində hesablarda əks etdirilən təsərrüfat əməliyyatları nəticələrini balans ümumiləş- dirmələri həyata keçirir. Hesablar və balans arasında xarici qarşılıqlı əlaqə aşağıdakı kimi həyata keçirilir. Hesabat dövrünün əvvəlində balansın məlumatlarına müvafiq olaraq hesablar açılır. Müstəqil uçot tələb edən hər bir vəsait növünə və ya mənbəyinə hesab açılır və qalıqlar yazılır: aktiv hesablar üzrə debetdə, passiv hesablar üzrə isə kreditdə. Hesabat dövrü ərzində hesablarda (sintetik və analitik) təşkilatda baş verən əməliyyatlar əks olunurlar. Hesablara yazılış əməliyyatlara nömrə verilməklə edilir. Sintetik hesablarda bundan başqa müxabirləşən hesablar göstərilir. Analitik hesablarda həmin əməliyyatı sənədləşdirən aydınlaşdırım söz və sənədlərə istinad edilir. Hesabat dövrü ərzində əməliyyatların yazılışı qurtardıqdan sonra hesablarda dövriyyələrin yekunları hesablanır və yeni qalıqlar çıxarılır. 46 Og.ır hesabat dö\ rü nr/.inda hotnin dövrün ovvolinn cjalığ.ı olmayan hesab ü/ro omoliyyalı oks etdirmayin vacibliyi meydana çıxarsa, onda onu hu nmaliyyalın nıabloğini ya/nıaq yolu ib açırlar. Sintetik hesabların yoxlanmış yekunlarının əsasında növbəti hesabat tarixinə təşkilatın balansı tərtib edilir. Bunun üçün hesablarda olan (|ahq - lar balansın mÜYafiq maddələri üzrə göstərilir. Beləliklə, balans dövrün ə\A əlinə hesablar açılan zaman onlarda əks etdirilən ilkin qalıqların düzgünlüyünü təmin etmək üçün istifadə edilir və dövrün axırında, düzg ünlüyü nühafiq sintetik \'ə analitik hesabların yekunlarını üzləşdirmək yo lu ib yoxlanılan, hesablarıla əks etdirilən məlumatlar əsasında tərtib edilir.
Mühasibat uçotunda təsərrüfat vəsaitlərinin ayrı -ayrı növlərinin miqdarım, hərəkətini və onların əmələgəlmə mənbələrini əks etdirmək üçün çoxlu miqdarda müxtəlif hesablar tətbiq edilir. Hesablar sistemini səmərəli qurmaq üçün, habelə təsərrüfat əm,ə- liyyatlarım əks etdirən zaman hesablardan düzgün istifadə etmək üçün onlardan h,ər birinin xüsusiyyəti haqqında aydın anlayış olması vacibdir. Bu məqsədlə hesablan təsnilləşılirirlər. Hesabların təsnifatı iki əlamətə görə qurul ur; a)
b)
iqtisadi məzmununa görə Təyinatına və quruluşuna görə hesabların təsnifatı göstərir ki, bu və ya digər hesabların təyinatı nədən ibarətdir və onlar necə tjurulublar, yəni onların debet və kreditlərinin məzmunu və onların ııalıqlarının xarakteri necədir. Bu. mühasibat təcrübəsində istii'adə edilən hesabların x üsusiyyətini öyrənməyə, bu və ya digər göstəricilərin əldə edilməsi üçün hansı növ hesabların tətbiq edilməsinin lazım olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. iqtisadi məzmununa görə hesabların təsnifatı göstərir ki, hesabda nə uçota alınır, yəni obyektlərin vəziyyətlərini və dəyişilmələrini xarakterizə edən bütün lazımi məlumatları əldə etmək üçün onda konkret olaraq hansı obyektlər əks olunurlar. Hər iki təsnifat sıx əlaqədardır və bir -birini qarşılıqlı surətdə tamamlayır. 47 Mühasibat uçotu hesabları öz quruluşuna və təyinatına görə əsas, ni- zamlayıcı və əməliyyat hesablarına bölünürlər. Əsas hesablar vəsait növlərinin mövcudluğuna, hərəkətinə (aktiv) və onların mənbələrinə (passiv) nəzarət etmək üçün tətbiq edilir. Bu hesablar, həmçinin balans hesabları adlanırlar, çünki onların qahqlan balansa keçirilir. Əsas hesablar aktiv (təşkilatın vəsaitlərinin hesabları), passiv (vəsaitlərin mənbələrinin hesabları) və aktiv-passiv (mənfəəti və zərəri və ya debitor və kreditor borclarını əks etdirən) hesablara bölünürlər. Aktiv hesablar maddi və pul vəsaitlərinin miqdarı və hərəkətinin uçotu üçün, habelə debitorlarla hesablaşmaların uçotu üçün xidmət edirlər. Əsas passiv hesablar fondların vəziyyətinin və dəyişilməsinin, alınmış maliyyələşmənin, təşkilatın öhdəliklərinin və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu üçün tətbiq edilir. Əsas aktiv-passiv hesablar debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotunda tətbiq edilir. Balans tərtib edilərkən aktiv-passiv hesablann debet qalıqları balansın aktivində, kredit qalıqları isə balansın passivində əks olunur. Təşkilatın vəsaitlərinin və ya onların əmələgəlmə mənbələrinin qiymətləndirilməsini dəqiqləşdirmək (tənzimləşdirmək) üçün müəyyən edilən hesablara nizamlayıcı hesablar deyilir. Nizamlayıcı hesablar kontrar, əlavə və kontrar-əlavə hesablara bölünürlər. Kontrar hesablar, nizamlandırılan obyektin həqiqi miqdarını, onun ilk dəyərindən nizamlandırılan məbləği çıxmaq yolu ilə təyin etmək üçün xidmət edirlər. Kontrarhesablar kontr-aktiv və kontr-passiv hesablara bölünürlər. Kontr-passiv hesablar əsas passiv hesablarda əks etdirilən müvafiq göstəricilərin azaldılması üçün xidmət edir. Əməliyyat hesabları istehsal xərclərini, məhsulların maya dəyərini hesablamaq, kommersiya təşkilatlarının təsərrüfat və satış fəaliyyətlərinin nəticələrini aşkara çıxarmaq üçün istifadə edilir. Əməliyyat hesabları bölüşdürücü, kalkulyasiya və nəticə hesablarına bölünürlər. Bölüşdürücü hesablar ayrı-ayrı xərcləri toplamaq və onları müxtəlif uçot obyektləri arasında bölüşdürmək üçündür. Onlar da öz növbəsində toplayıcı-bölüşdürücü və büdcə-bölüşdürücü hesablara bölünürlər. Yüklə 4,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|