Rəyçilər: Süleyman Əliyarlı
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
dəbilə gedərək məlumatı yoxladı və onun yalan olduğunu bildirdi. Ər- dəbildəki rus vitse-konsulu da 9 iyul tarixli 1979 №li məxfi məktubunda VI sərhəd dairəsinin rəisinin Ərdəbilə gələrək yerində yoxlama apardığım və Lənkəran qəza rəisinin verdiyi məlumatın səhv olduğunu göstərdi. Eyni zamanda vitse-konsul Lənkəran qəza rəisinin qəsdən kimlərisə, ola bilsin, İran millətçi demokratları ilə əlaqədə olan şəxsləri qaralamaq istədiyini də yazdı”^ İran hökumətinin Güney Azərbaycandan rus ordularının çıxarılmasının tələb etməsi Rusiya xüsusi xidmət orqanlarının türkçülərin təqib olunmasını daha da şiddətləndirmələrinə gətirib çıxartdı. 1915-ci il iyunun əvvəllərində İran hökuməti Rusiya və İngiltərə səfirliklərinə nota verərək rus əsgərlərinin Güney Azərbaycanı boşaltmalarını, rus məmurlarının və konsullarının İranın maliyyə işlərinə qarışmamasmı və İran uyruqlu şəxsləri himayə etməməsini tələb etsə də bunun bir nəticəsi olmadı'”. Eynüd Dövlənin tədbirləri İranda nisbətən irəliləyiş yaratsa da Məclis onun hökumətinə səlahiyyət vermədi və iyunun 21-də bu kabinet də istefaya getdi. Kabinet yaratmaq Müstaf ül Mamələkə tapşırıldı'”. Məclisdəki mötədillər və demokratlar İngiltərə, Rusiya və Fransa əleyhinə olan bu şəxsin namizədliyini təklif etdilər. Mustaf ül Mamələk alman və türk meyilli olunduğundan Almaniya və Türkiyə nümayəndələri də onu müdafiə edirdilər. Bundan sonra rus hakimiyyət orqanları Güney Azərbaycandakı vəziyyəti daha diqqətlə izləməyə başladı. Müxtəlif kanallardan alınan məlumatlar Güney Azərbaycanda əhalinin Rusiyaya nifrət etdiyini və ona qarşı çıxışlara hazır olduğunu göstərirdi. Lənkəran qəza rəisi 1915-ci il 1 avqust tarixli tam məxfi raportunda Bakı qubernatoruna yazırdı ki, köməkçisi Poxolen- ko yerli müəllim Teymur bəy Bayraməlibəyovdan Ərdəbildəki ruslara qarşı qarışıqlıq olacağı barədə məlumat almışdır. Teymur bəy bu barədə Ərdəbildəki qohumundan aldığı məktubu hətta ona göstərmişdir'” Səpiddağ sahə pristavı 1915-ci il 13 avqust tarixli 5663 №li məxfi raportunda Lənkəran qəza rəisinə yazırdı: “29-cu Bakı sərhəd briqadası 1-ci dəstəsinin komandirinin 1915-ci il 3 avqust tarixli 492 №li məlumatını alan kimi mən Səpiddağ sahəsinin bütün ərazisini gəzdim və Perembel, İnçak, Qarayar, Bolqar və Arus camaatının ağsaqqalları, həmçinin sərhəd kəndlərinin daha nüfuzlu adamları ilə görüşdüm və müəyyənləşdirdim ki, sərhədyanı kəndlərin əhalisinin iranda çoxlu 156 qohumları vardır. Hamı təsdiq edir ki, qocabəylilər, alarlılar və iba- bəylilər Qarabəyin başçılığı ilə rus sərhəd kəndlərinə hücum edirlər. Bu məqsədlə süvari dəstələr yaradırlar”'’^ Güney Azərbaycanda rus hakimiyyət orqanlarının vəziyyətə necə nəzarət etməsini və türkçüləri izləməsini başqa bir sənəd də təsdiq edir. Bu sənəd Rusiyanın İranla sərhəd komissarının Qafqaz canişininə yazdığı 1915-ci il 3 oktyabr tarixli 531 №li tam məxfi məktubu- dur''^''. Məktub Güney Azərbaycanda 1915-ci il yanvarın 1-dən sentyabrın 1-dək olan hadisələri əhatə edir. Məktubda göstərilirdi ki, dekabrda türklərin hücumunun təsiri ilə alarlılar və delaqardinlər yanvar ayında Bakı sərhəd briqadasının bütün postlarını. Böyük xanın adamları Yelizavetpol briqadasının çoxlu postlarını dağıtmışlar. Ərdəbil dəstəsinin şimal hissəsində (indiki Yardımlı rayonu ərazisində - M. Q.) panislamizmi yayan seyidlər xeyli fəallaşmışlar. Fevralda türklərə meyl xeyli artmışdır. Martda Urmiyədə xristianlar döyülmüş və vəliəhdin göstərişi ilə Marağa qubernatoru Salar Arşak Rusiyanın himayəsində olan 4 nəfər xanı həbs etmişdir. Rus konsulunun xahişindən sonra onlar azad edilmişlər. Martın 9-da Köyüzbulaqda delaqardinlər sərhədçilərə hücum etmişlər. Apreldə İrandan qızıl, silah və patron aparılması gücləndiyindən karvanları yoxlamaq rus dəstələrinə tapşırılmışdır. Aprelin 21-də ingilis nümayəndəsi yeni rus ordularının irana göndərilməsini xahiş etmişdir. Aprelin 25-də çoxlu sayda antirus və panislamçı şüarlar tapılmışdır. May ayında alman təbliğatı güclənmişdir. Türküstandan və Güney Qafqazdan çoxlu alman və avstriyalı həbsdən qaçaraq gəlmişlər. Mayın 5-də İsfahandakı rus vitse-konsulu Kaver öldürülmüşdür. Mayın 12-də talışlar Kargerdəki rus konsulunun mənzilini atəşə tutmuşlar. İyulda şahsevənlərin nümayəndəsi Şa- banəli Zəncanlı almanlarla və türklərlə danışıq aparmaq üçün Tehrana getmişdir. Avqustda rus konsullarının Şiraz və Kirmanşahdan çıxarılması tələb edilmişdir. Alarlılar və qocabəylilər Ərdəbil yaxınlığında Rusiyanın Ərdəbil dəstəsi ilə toqquşmuşlar”*. Türklər geri çəkildikdən sonra rus ordusuna əsasən ermənilər kömək etdilər. Yerli əhali isə türk ordu hissələrinə rəğbət bəsləyərək yardım göstərirdi. Buna görə də Rusiya yeni ordu hissələrini İrana yeritməyi zəruri saydı. Xarici İşlər naziri S. D. Sazonov 1915-ci ilin iyununda baş qərargah rəisi Yanuşkeviçə məktubunda İranda türklərin və almanların fəaliyyətini dayandırmaq üçün təklif etdi: “Britaniya hökuməti bizim Şimali İrana ordu göndərməyimizi xeyli dərəcədə arzuo- 157 lunan hesab edir. 1915-ci ilin oktyabrında İngiltərənin Xarici İşlər naziri E. Qrey S. D. Sazonova məktub yazaraq Güney Azərbaycanda rus qüvvələrinin sayının artırılmasını xahiş etdi. Bu təklifdə məqsəd Me- sopotamiyadakı ingilis qüvvələrinin mövqeyini yaxşılaşdırmaq idi. Az sonra Sazonov eyni məzmunlu məktubla baş qərargah rəisinə müraciət etdi'”. Bundan sonra 1915-ci ilin payızında ruslar Güney Azərbaycana əlavə ordu hissələri topladılar. Almanların və türklərin İranda fəaliyyətinin qarşısını almaq üçün Rusiya və İngiltərə qəti hərəkətə keçdilər. Ruslar Rəştdə türk konsulunun müavinini həbs edərək Rusiyaya göndərdilər. Oktyabrın sonunda rus orduları Ənzəlini və Qəzvini işğal etdikdən sonra Tehran üçün təhlükə xeyli artdı. Qafqaz cəbhəsi komandanlığı general Baratov başda olmaqla süvari ekspedisiya korpusu yaradaraq 1915-ci il oktyabrın 30-da Xəzər dənizinin cənub sahilində Ənzəli limanına çıxartdı. Bu korpusun tərkibində 3 batalyon, 39 yüzlük və 20 top var idi"*". Beləliklə, artıq noyabr ayında general Barato- vun komandanlığı altında rusların Ənzəlidə 4 min əsgəri var idi'“'. . Bundan sonra Tehrandakı Almaniya və Avstriya-Macarıstan missiyası paytaxtdan çıxaraq Qumda yerləşdi. İranın Rusiya və İngiltərənin təsiri altına düşməsi daha da gücləndi. Qeyd etmək lazımdır ki. Güney Azərbaycanda Rusiyanın təsirinin artırılmasında ermənilərin təbliğatı xüsusi rol oynadı. Onlar bildirirdilər ki, Azərbaycanda-Təbrizdə sakitliyin başlıca təminatçısı burada rus ordu hissələrinin olmasıdır. Bununla belə, ermənilər 1915-ci ilin payızı üçün Güney Azərbaycandakı Nineş, Sandərya, Çaru, Asıran və Qaragüney kəndlərindən köçərək Quzey Azərbaycanda - Şuşada yerləşdilər. Şuşada yaşayan ermənilərin əksəriyyəti bu kəndlərdən köçənlər idi'“^ Rusiya və İngiltərənin təzyiqlərinə baxmayaraq İran hökuməti ərazisindən xarici orduların çıxarılmasını zəif şəkildə də olsa tələb edirdi. 1915-ci ilin dekabrın 23-də İran-İngiltərə-Rusiya görüşmələri keçirildi. İranın bu görüşlərdə istəkləri aşağıdakılardan ibarət idi. İngiltərə, Rusiya, Fransa və İtaliya İranın ərazi bütövlüyünü tanısınlar; 1907-ci ilin ingilis-rus müqaviləsi ləğv edilsin; İngiltərəyə və Rusiyaya olan borclar ödənilməsin; İrana yeni borclar verilsin; İranla bağlı bütün əvvəlki öhdəliklər yenidən nəzərdən keçirilsin; ölkənin müdafiəsi üçün İran ordusuna silah və sursat verilsin. İngiltərə və Rusiya bu şərtlərin çoxunu qəbul etmək üçün İran hökumətindən Osmanlı imperatorluğuna müharibə elan etməyi tələb et 158 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|