Qirg'iz, Qirg'izovul, Qifg'izqo'rg'on, Qirg'izlar, Qirg'izmahalla, Qirsadoq, Qitoy,
Qiyoli, Qiyonni, Quva, Quvondiq, Qo'g'a, Qo'g'ay, Qulvachcha, Qullar, Qo'ng'irot,
Qo'ng'irotovul, Quraysh, Quralas, Qurama, Qirqlar, Qishliq, Qiyot, G'alcha, G'olba
va xokozo.
Bu etnonimlar joy nomlari shaklida qayta-qayta uchraydi, Masalan, ayronchi,
arg'in, achamayli, bag'anali, beshbola, burqut, g'alabotir, kenagas, tama, ming, mitan,
oytamg'ali, sayat, tortuvli, o'ymovut, o'tarchi, uyas, qutchi kabi etnonimlar qishloq-
shahar nomlari tarkibida 5 martadan 10 martgacha, bolg'ali, bolta, bahrin, bo'ston,
qangli, qoraqalpoq, uyg'ur, qashqar, qiyot, qurama, qirq, mirishkor, mug'ui kabi
etnonimlar 11 – 20 martagacha, beshkapa, do'rman, jaloyir, tojik, turkman, qirg'iz,
qozoq, qo'ng'irot, mang'it kabi etnonimlar 21 martadan 30 martagacha, qipchoq, saroy
et-nonimlari 31-40 martagacha takrorlanadi. Arab etnonimi esa 80 dan ortiq oykonim
hosil qilgan.
3.
Har qanday tilning so'z zahirasi bir qancha manbalar hisobiga boyib boradi.
Ana
shunday
manbalardan
biri
toponimiya,
ya'ni
geografik
nomlardir
Toponimlarning leksikaning boshqa turlariga o'tishi ya'ni atoqli (ism-familiyalarga)
yoki turdosh otlarga aylanishi
detoponimizatsiya
(toponimlikdan voz kechish)
deyiladi. Toponimlarga nom bergan so'zlar inson faoliyatining barcha sohalarini (fan,
texnika, san'at, adabiyot, iqtisodiyot, kundalik hayot sohalarini), tevarak-atrofdagi
narsalar hamda hodisa-voqealami qamrab olgan. Bunday so'zlar minerallar va tog'
jinslarining, kimyoviy elementlarning, o'simliklar va hayvonlarning, kiyim-kechak,
asbob-uskunalarning, kasalliklarning, tarixiy voqelarning nomlari bo'lishi mumkin.
Xilma-xil toponimlar haqida tasavvur berishdan oldin bir necha misol
keltiramiz.
Sibir deganda g'arbda Ural tog'laridan sharqda Tinch okeani sohili bo'ylab
joylashgan tog' tizmalarigacha, shimolda Shimoliy Muz okeani sohilidan janubda
Qozog'iston dashtlari hamda Mo'g'uliston Respublikasi etaklarigacha bo'lgan ulkan
hududni egallab yotgan past tekislik tushuniladi.
Turkiston chor Rossiyasi tomonidan bosib olgandan keyin, uning qonunlaridan
bosh tortgan fuqarolar qishi qahraton sovuq, yozda chivin-chirkaylar nafas olishga
ham kun bermaydigan qattiq tabiatli o'lkaga badarg'a qilinar edi va bu
sibir qilmoq
deyilgan. Ushbu atamadan bir qancha narsa-buyumlar ham nom olgan. Masalan,
yashil tusdagi bir buyoq, tik yoqali kamzul, qog'oz pul, sovuqqa chidamli olma,
sovuq xonali avaxta
sibirka
deb atalgan. Geologlar qizil tusdagi qimmatli toshni
sibirit
deyishadi. Toponimlarning leksikani boyitishda
eponim
bo'lib xizmat qilishini,
ya'ni, o'z nomini berishini shu misollardan bilsa ham bo'ladi.
Aholi punktlari, ayniqsa shaharlar
(bordo, kagor, xeres
vinolari,
borjomi
suvi,
satin
gazlamasi, qo'qonarava,
chustdo'ppi
va hokazo.), davlatlar, mamlakatlar,
o'lkalar, xududlar, turli joylafning nom-laridan kelib chiqqan turdosh otlar juda ko'p.
Masalan,
alebastr
Misrdagi shu nomli shahar,
mndezit
Janubiy Amerikadagi
tog',
boksit
Frantsiyaning janubidagi Boks degan joy nomidan,
kaolin
(chinnigulning
ilmiy nomi)
Xitoydagi
Kaolin Izyansi viloyatidagi joy nomidan,
muskovit
Moskvaning
Moskoviya, to'yamo'yinit
Farg'ona viloyatdagi To'yamo'ym koni,
xibinit
Rossiyaning shimolidagi toglar nomidan olingan. Yer tarixidagi devon, kembriy,
perm
toponimlardan
nom olgan geoiogik davrlardir. Daryolarning buralib oqadigan
qismining
meandr
atalishi kichik Osiyodagi Meandr daryosi nomidan kelib
chiqqanini geograflar yaxshi bilishi kerak.
Ameritsiy, balxashit, germaniy, yevropiy, yerevanit, indiy, kaliforniy, fransiy
kabi kimyoviy elementlar va moddalarning qanday toponimlardan nom olganini
bilish qiyin emas. O'simliklardan apelsinning gollandcha «xitoy olmasi» degani,
kofening Afrikadagi
Kaffa
o'lkasi,
shpanka
Ispaniya,
qirmiska
uzumi va
qirimsag'iz
o'simligi
Qrim, kanareyka
zotli sayroqi qush Atlantika okeanidagi
Kanar
orollari
nomidan,
sardina
(sardinka)balig'i. O'rta dengizdagi
Sardiniya
oroli nomidan
olingan. Shuningdek gazlama turlaridan boston movuti AQSh dagi
Boston
shahri
nomidan, nafis gazlamalar
kashemir
Xindistondagi Kashmir viloyati kelib chiqqan.
Krepdeshin «Xitoy matosi» degan so'z. Boshqa sohalardan misollar ketiradigan
bo'lsak,
limuzin
avtomobili Fransiyaning Limoj departamentining nomidan,
mayonez
sousi O'rta dengizdagi Menorka orolining markazi Maon shahri nomidan,
plombir
muzqaymog'i Fransiyadagi shu nomli shahardan,
konyak
Fransiyadagi shu nomli
shahardan,
feska, fes
bosh kiyim Marokashdagi Fets shahri norftidan olingan. Dollar
so'zini oling, u Germaniyadagi Ioaximstal shahri nomidan olingan bo'lib ioxamstaler
so'zining amerikacha qisqarib o'zgargan shaklidir.
Akademiya
Gret siyaning Afina
shahri yaqinidagi
Akademiya
o'rmonzori nomidan,
roman –
asli lotincha
romanus
so'zidan kelib chiqan (Rumniki – Rimniki).
Shpingalet
(tamba) Ispaniya nomidan,
fara
chirog'i Iskandariya shahri yaqinidagi (Misr)
Faros
oroli nomidan, Bibliya (Injil
– Bibliyaning bir qismi) nomi yunoncha biblos (papirus o'simligining po'stlog'i)
so'zidan yasalgan bo'lib, asli Suriyadagi Bibl shahri nomidan kelib chiqqan.
Osiyoda, jumladan O'zbekistonda farzandlarni joy nomlari bilan atash
qadimdan rasm boigan. Ko'pincha bola aytaylik, boshqa bir mashhur muzofotda,
shaharda tug'ilsa o'sha joy nomi ism bo'lib qflgan.
Buxorboy, Toshkanboy,
Qo'qpnboy, Sayramboy
ismlari ana shular jiimlasidandir (biroq Qarshiboy ismi
bundan mustasno, bola tug'ilayotganda teskari kelib qolsa,
Qarshiboy
deb ism olgan).
Bunday ismlarda o'sha joy nomining imlosiga amal qilinmagan, Buxoroboy,
Toshkentboy deb talaffuz qilinmagan. Qo'qon qadimda Xuqand, Xuvaqand deb
atalgan. Shuning uchun ham, sovet hokimiyatining dastlabki yillarida chet elga ketib
qolgan o'zbeklar uchun chiqariladigan gazetalarda u shahar hozir ham
Xuqand
deb
yoailadi.
Toponimlardan nom olgan ismlar ko'p emas, biroq joy nom-larini o'zlariga
nisba, ya'ni nisbiy familiya qilib olgan mashhur kishilar tarixda juda ko'p bo'lgan.
Shu narsa xarakteriki, O'rta Osiyoda, jumladan O'zbekistonda joylarni malum
va mashhur shaxslaming nomlari bilan atash rasm boimagan.
Kishilar hammaga tanilib, xususan qo'liga qalam olib yuksak ijod sohibi
bo'lgandan keyin o'zlari tug'ilib o'sgan shaharlar, viloyatlar nomlarini o'zlariga
nisba,
ya'ni nisbiy familiya qilib olganlar. Tarixda
Andijoniy, Buxoriy, Namangoniy,
Samarqandiy, Termiziy, Toshkandiy,
Xorazmiy
singari ko'plab allomalar o'tgan.
Dostları ilə paylaş: |