ŞAHİN ƏHMƏdov fuad hacizadə

müntəzəmlik 
–  baxılan  ərazinin  ixtiyarı  zaman  ilə  dövri 
müşahidələrinin həyata keçirilməsi; 

 
çoxəhatəlik 
–  digər  üsullar  və  vasitələrlə  tədqiqi  mümkün 
olmayan, əlçatmaz regionların öyrənilməsi və onlara nəzarət; 

 
müxtəlif  zamanlıq 
–  ilin  və  sutkanın  ixtiyarı  anında 
müşahidələrin aparılmasının mümkünlüyü; 

 
səmərəlik 
–  məlumatın toplanmasının, emal  edilməsinin  və 
istehlakçıya çatdırılmasının iqtisadi cəhətdən səmərəli olması.  
 
Son  illər  Yer  üzərində  baş  verən  qlobal  dəyişmələrin 
tədqiqində  məsafədən  zondlamanın 
(
aerokosmik  üsulların
) 
n
əticələri öz aktuallığı ilə böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
 
Ənənəvi  olaraq,  “Yerin  məsafədən  zondlanması” 
(
MZ
) 
dedikdə,  Yerin  müxtəlif  təbiətli  obyektlərinin 
(
atmosferin, 
hidrosferin,  litosferin,  kriosferin  və  biosferin
) 
əks  etdirdiyi  və 
ya  şüalandırdığı  sahələr  haqqında,  pilotsuz  və  ya  məsafədən 
idarə  olunan  hava  gəmilərinin 
(
təyyarə  və  aerostatların
) 
və  ya 
kosmik  platformalarda 
(
kosmik  aparatlar,  raketlər,  kosmik 
gəmi, peyk  və stansiyalarda
) 
quraşdırılmış  cihazlar vasitəsi  ilə 
alınan məlumatların emalı nəzərdə tutulur. 
 
Bu  baxımdan  elektromaqnit  şkalasının  müxtəlif  – 
ultrabənövşəyi 
(
mkm
4
,
0

), 
görünən 
(0,4–0,
8
mkm
), 

---

 
12 
infraq
ırmızı  (
0,
8 
mkm 
–dən  praktiki  olaraq  14 
mkm
  -ə  qədər) 
sahələrində  elektromaqnit  sahəsinin  intensivliyini  qeyd  edə 
bilən cihazlardan daha geniş istifadə olunur. Görünən diapazon 
bəzən  rənglərə  görə  zonalara  ayrılır.  Yerin  səthinin  alınmış 
şəkillərinin  və  energetik  qiymətlərinin  emalı  əsasında  onun 
obyektlərinin  tanınması  və  xarakteristikalarını  dəqiq  və  daha 
asan  təyin  etmək  üçün  eyni  vaxtda  istifadə  olunan 
diapazonların  sayından  asılı  olaraq  panxromatik,  çoxspektral 
(çox zonalı, çox tezlikli) və hipespektral (bir qayda olaraq 20 –
dən çox kanalı olan) cihazlardan geniş istifadə olunur. 
 
Kosmik məsafədən müşahidə və tədqiq etmə prinsipləri 
Yer  üzərində  olan  təbii  obyektlərə  düşən  Günəş  şüalarının 
udma və əks etdirmə qabiliyyətinə əsaslanır. Məlumdur ki, hər 
bir təbii obyekt fiziki, bioloji, həndəsi parametrlərinə görə onun 
üzərinə düşən elektromaqnit şüalarının bir hissəsini udur, qalan 
hissəsini  isə  əks  etdirir.  Təbii  obyektlərin  məxsusi  şüalanması 
isə  onların  temperaturu  ilə  əlaqədardır  və  elektromaqnit 
dalğalarının  infraqırmızı  (İQ)  diapazonunun  1,5  –  30,0  mkm 
dalğa  uzunluqlarında  müşahidə  olunur.  İnfraqırmızı  şüalanma 
vulkanlarda, okeanların axınlarında, yanğın sahələrində, isti su, 
palçıq  püskürmələrində-qeyzerlərdə  və  sair  istiliyi  olan  təbii 
obyektlərdə  müşahidə  edilir.  Müasir  kosmik  ölçü  cihazları 
vasitəsiylə  yer  üzərində  olan  obyektlərin  temperaturu  0,1-0,5
0
 
C dəqiqliklə ölçülür. 
 
Elektromaqnit  dalğalarının  təsnifatına  görə,  görmə 
diapazonunda  təbii  obyektlərin  fiziki-kimyəvi  parametrləri: 
bitkilərdə  xlorofill  tərkibi,  suyun  duzluluğu  və  çirklənməsi  və 
sair kimyəvi, bioloji parametrlər aşkar edilir. 
 
Yaxın 
və 
uzaq 
infraqırmızı 
diapazonda 
bitki 
obyektlərində  yanma  və  çürümə  prosesləri  ilə  əlaqədar  olaraq 
müxtəlif  “xəstəliklər” üzə çıxır. 
 
İfrat  yüksək tezliklər təbii obyektlərin daxilində  (10-15 
sm) yayılır və onların həndəsi parametrlərini və nəmliyini aşkar 

---

 
13 
edir.  İfrat  yüksək  tezliklərin  müsbət  cəhəti  ondan  ibarətdir  ki, 
Günəşin və iqlim şəraitinin ölçü sistemlərinə təsiri olmur. 
 
Məsafədən  zondlamanın  məlumat  ölçmə  sistemləri  də 
öz növbəsində müşahidə prinsiplərinə (passiv, aktiv), məqsədli 
təyinatına  (yerin  quru  hissəsinin,  okeanın,  atmosferin 
müşahidələrinə), 
təsisat 
aidliyinə 
(elm, 
hərbi, 
ticarət 
baxımından),  cihaz  daşıyıcının  hərəkətini  nəzərə  almaqla 
çəkilən  şəkillərin  və  məlumatların  emalına  (planlı,  perspektiv, 
ön,  arxa  və  yan  görünüşlü),  məlumatların  zamana  və  ya 
məkana  görə  açılmasına,  skanerli  və  xətti  olmaqlarına  görə 
müxtəlif siniflərə ayrılırlar. Məsafədən zondlama üçün nəzərdə 
tutulmuş  kosmik  cihazlar  uçuş  hündürlüklərinə  görə  alçaq 
(orbitlərinin  hündürlüyü  200-400  km,  o  cümlədən  elliptik 
orbitlər),  orta  hündürlüklü  (bir  qayda  olaraq  hündürlüyü  600-
1400  km,  meyilliyi  isə  96-99
0
  olan  Günəş-sinxron  orbitlərdə) 
və geostasionar (36 000 km) cihazlara ayrılırlar. 
 
Həll  olunan  məsələlərin  sayından  və  həcmindən  asılı 
olaraq  süni  peyklərin  çəkisi  təxminən  1  kq  –dan  bir  neçə  yüz 
min  ton  ağırlığında  ola  bilər.  Geoinformatikada  Yerin 
obyektləri əsasən 3 tip xarakteristikalara malik olurlar: 
 
1.  Məkan  xarakteristikası,  obyektin  əvvəlcədən  qəbul 
olunmuş  koordinat  sisteminə  (koordinat  və  mövqeyə  görə, 
məlumatlara  dayanıqlı  olduğuna  görə  digər  xarakteristikaların 
inteqrasiyası  üçün  əsas  götürülə  bilən  sistemə)  görə  vəziyyət 
təyin olunur: bu xarakteristikanın qarşısında qoyulan əsas tələb 
obyektin  yerləşdiyi  məkanın,  o  cümlədən  Yer  səthinin  o  biri 
obyektlərə nəzərən vəziyyətlərinin dəqiq təyin olunmasıdır. 
 
2.  Zaman  xarakteristikası  –  zamandan  asılı  olaraq, 
Yerin  səthində  olan  obyektin  xüsusiyyətinin,  proses  və 
hadisələrin  dəyişməsini  (məlumatların  alınma  vaxtını  və  ya 
məlumatların  zamana  görə  düzülüşünü)  xarakterizə  edir;  bu 
xarakteristikanın  qarşısına  qoyulan  əsas  tələb  aktuallıqdır 
(məlumatların  yeni  dəyişmiş  şəraitinə  uyğun  emalının 
faydalılığı). 

---

 
14 
 
3.  Tematik  xarakteristika  –  obyektin  zaman  və  məkan 
istisna olmaqla xüsusiyyətlərini təsvir edir; əsas tələb – praktiki 
məsələlərin həllində dolğunluğu və kifayəyliyidir. 
 
Peyklərin  orbitləri  (Yer  ətrafında  fırlanarkən  peykin 
hərəkət  etdiyi  trayektoriya)  onlarda  yerləşdirilən  cihaz  və 
avadanlıqların  imkan  və  təyinatından  asılı  olaraq  seçilir. 
Orbitlər  Yerdən  olan  məsafələrin  və  fırlanma  müstəvisinin 
Yerə  nəzərən  vəziyyətləri  ilə  bir-birindən  fərqlənir.  Orbitlər 
növlərinə  görə  ən  çox  istifadə  olunan  geostasionar  və  polyar 
növlü olurlar. 
 
Geostasionar  orbitlər  Yerin  ekvator  müstəvisində 
yerləşən və 36 000 km hündürlüyə malik dairəvi orbitlərdir. Bu 
hündürlükdə  uçan  peykin  orbital  periodu  yüksək  dəqiqliklə 
Yerin  fırlanma periodu  ilə üst-üstə düşdüyündən, o daima Yer 
səthinin eyni bir nöqtəsi üzərində asılı vəziyyətdə yerləşir. Bu, 
ilin istənilən vaxtında, sutkanın istənilən anında seçimiş ərazini 
müşahidə  etməyə  imkan  verir.  Bu  orbitlərin  əsas  üstünlüyü 
alınan  məlumatların  zamana  görə  yüksək  ayırd  etməyə  və 
dəyişməz  görüş  bucağına  malik  olmasıdır.  Bu  orbitdə  uçan 
peyk  Yerdən  o  qədər  hündürlükdə  yerləşir  ki,  o  yüksək  faza 
ayırd  etməsinə  və  keyfiyyətli  müşahidələrə  eyni  zamanda 
zəmanət verə bilmir. Həmin orbitdə 5 – 6 peyk uçduqda Yerin 
ekvator oblastına müşahidə üçün olduqca faydalı olmaqla onlar 
Yerin  qütblərini  görmürlər.  Adətən  geostasionar  orbitdə 
meteoroloji və rabitə peykləri uçur. 
 
Məsafədən  zondlama  üçün  nəzərdə  tutulan  peyklərin 
əksəriyyəti hazırda qütb orbitləri ilə uçurlar. Bu o deməkdir ki, 
peyk  şimal  istiqamətində  uçanda  Yerin  bir  tərəfi  üzərindən, 
cənub istiqamətində uçanda isə o biri tərəfi üzərindən keçir. Bu 
cür  peyk  orbitlərinin  bir  çoxu  Günəşə  görə  sinxronlaşdırılmış 
olur,  başqa  sözlə  peyk  seçilmiş  ərazi  üzərindən  eyni  vaxtda 
keçir. Bu hallar bir neçə illər ərzində aparılan tədqiqatlar üçün 
eyni işıqlanma şəraitini təmin edir. Orbitin şimala doğru gedən 
hissəsinə  qalxan  orbit,  digər  hissəsinə  isə  düşən  orbit  deyilir. 

---

 
15 
Polyar orbitlər geostasionar orbitlərə nisbətən Yerə yaxın olur. 
Polyar  orbital  daşıyıcılarda  yerləşdirilən  cihazlar  məkana  görə 
ayırdetməni  daha  yaxşı  təmin  etməklə,  məsafədən  zondlama 
zamanı yüksək keyfiyyətli nəticələr almağa imkan verir.