Sanoat korxonalarida suvni yumshatish usullari

---

SANOAT KORXONALARIDA SUVNI YUMSHATISH USULLARI 
Jumaboy Xusanovich Xolbutayev 
[e-mail] 
Jizzax politexnika instituti 
 
Annotatsiya:
Suvni yumshatishning reagentli usuli reagentlar aralashtirilib 
kalsiya va magniy ionlarini cho‘ktirib yengil chiqariladigan va kam eriydigan 
kimyoviy moddalarni xosil bo‘lishiga asoslangan. Bu moddalar tindirgich va 
tindirgichli filtrlarda cho‘ktirilib ajratidadi. Ohakli usul ishlatildi, bu holda suv 
qattiqligini ekvivalent kamayishi ro‘y beradi. 
Kalit so’zlar:
Reagent, tindirgich, kation, kalsiy, magniy, koagulyant, eritma. 
 
METHODS OF WATER SOFTENING IN INDUSTRIAL ENTERPRISES 
Jumaboy Xusanovich Xolbutayev 
[e-mail] 
Jizzakh Polytechnic Institute 
Abstract:
The reagent method of water softening is based on the mixing of 
reagents to precipitate calcium and magnesium ions to form easily and insoluble 
chemicals. These substances are precipitated in the precipitator and the precipitant 
filter. The calcareous method was used, in which case an equivalent reduction in 
water hardness occurs. 
Keywords: 
reagent, precipitate, cation, calcium, magnesium, coagulant, 
solution. 
Suvni yumshatish – suv harakatdagi kalsiy va magniy tuzlarini chiqarish ya’ni 
qattiqlik qatlamlaridan tozalash jarayonidir. Davlat standarti talablari bo‘yicha 
ichimlik suvining qattiqligi 7 mg-ekv/l dan oshmasligi kerak. Ayrim sanoat 
materiallari texnik suv qattiqligini chuqur yuimshatish yo‘li bilan 0,05....0,01 mg-
ekv/l gacha bo‘lishini talab qiladi. Suv manbalaridagi suvning qattiqligi iste’molchi 
talab darajada bo‘lganda suv yumshatilmaydi.
Suvni yumshatishning reagentli usuli reagentlar aralashtirilib kalsiya va magniy 
ionlarini cho‘ktirib engil chiqariladigan va kam eriydigan kimyoviy moddalarni xosil 
bo‘lishiga asoslangan. Bu moddalar tindirgich va tindirgichli filtrlarda cho‘ktirilib 
ajratidadi (ko‘p hollarda reagentli suv yumshatish usulini cho‘ktirish uslubi deb 
ataladi); qo‘llaniladigan reagentlarning xiliga qarab ohakli, sodali, edkonatrieviy va 
fosforli reagent yumshatish usullari bir-biridan farqlanadi. 
"Science and Education" Scientific Journal
March 2021 / Volume 2 Issue 3
www.openscience.uz
147

---

Kationli kationlarning ion almashish qobiliyatiga asoslangan suv tarkibida 
bo‘lgan kalsiy va magniy kationlaroldindan zararlangan natriy yoki vodorod 
kationlari bilan almashadi. 
Termo ximik usul – reagentli yumshatishda ko‘llaniladigan oxak va soda suv 
harorati 100 
0
S dan bilan (165 
0
S gacha) bo‘lgan sharoitda olib boriladi. Termoximik 
usul asosanqozonlarga suv tayyorlab berish uchun ishlatiladi.Ohak yordamida suvni 
chuqur yumshatish ko‘rsatgichi karbonat kalsiy va gidroksid magniy eruvchanligi 
bilan aniqlanadi.
Kalsiy va magniy suvda birgalikda 0 
0
S haroratda yumshitish chuqurligi 0,55 
mg*ekv/m va 80
0
S suv haroratda 0,23 mg*ekv/l bo‘ladi. Amalda ohakli yumshitish 
yoki oxak soda usuli bilan yumshitilgan suvlarda kamida 0,5-1mg*ekv/l qoldiq 
qattiqlik bo‘ladi. 
Fosforli usul suvni ohak-sodali usulda yumshatilganligi kiyin ishlatiladi. Bariy 
tanqis bo‘lganligi va uning turlarini qimmat bo‘lganligi sababli bu usulning 
qo‘llanilishi chegaralangan. 
Ohakli usul ishlatildi, bu hodla suv qattiqligini ekvivalent kamayishi ro‘y beradi. 
Suvga gidrat oksid kalsiyni kiritganda boshlanishida suv tarkibida uglekislotalar 
bikarbonat ionlari hosil bo‘ladi, undan keyinbiokarbonat ionlari karbonat ionlariga 
aylandi ular esa eritmada bo‘lgan kalsiy kationitlari bilan reaksiyaga kirishi pasaygan 
bo‘ladi. 
Odatda, bir vaktni uzida suvni ogoxlantirish bunikoagulyasiyasiga olib keladi. 
Koagulyant sifatida zakisloe sernokisliy temir – temir xusasan FeSO
4
∙7H
2
O 
ishlatiladi. Temir xlorid FeCl
3
koagulyant sifatida u bilan ishlash ogir bulganligi 
sababli xam ishlatiladi.
Sernokislыy ammoniy suvni oxaklashtirganda rN ning yukori kursatkichlarida 
suvda yaxshi eriydigan – alyuminatlarni xosil kiladi. Suvni dekorbanizatsiya 
jarayonini olib borish uchun sarflanadigan oxak mikdori yukorida keltirilgan 
tenglama yordamida aniklanadi. Undan tashkari, koagulyantlar, bilan reaksiyaga 
kirishi 
uchun 
qo‘shimcha 
ohak 
sarflanadi 
hamda 
dekorbanizatsiya 
jarayoninitezlashtirish uchun qo‘shimcha ohak sarflanadi hamda dikorbonazatsiya 
jarayonini tezlashtirish uchun ohak ortiqcha (0,5mg.ekv/l) ishlatiladi.Reagentli 
yumshatish usullari orasida eng keng ko‘lamda ishlatiladigan usul ohak sodali usul 
hisoblanadi. Suv tarkibiga ohakni ma’lum ulushi (doza) ni kiritish bilan magniyni Mg 
(OH)
2
ko‘rinishida cho‘kishiga olib keladi.
Ohak yoki ohak-soda bilan suvga ishlav berish natijasida suv tarkibidagi tuzidan 
kamayishi ro‘y beradi.
Suvni yumshatishning ion almashish usuli kationitlarning kation almashish 
xususiyatiga asoslangan bulib kationning aktiv guruxlari oldindan «zaryadlanadi» va 
yumshatiladigan suv tarkibidagi kalsiy va magniy kationitlari almashadi. Reaksiya 
"Science and Education" Scientific Journal
March 2021 / Volume 2 Issue 3
www.openscience.uz
148

---

natijasida kationit suvdagi yutulgan kationitlar Bilan urin almashadi. Kationitlar 
kanday ion almashuvchi «zaryad» ga ega bulsa – natriyli, vodorodli yoki ammoniyli 
jarayon xam Na,
- 
H
-
va eritma orasidagi ion almashish jarayoni kupgina faktorlariga 
boglik. Eng asosiylari kationitning xossalari isuvning tarkibi va jarayonning borish 
sharoitidir. Bu barcha faktorlar bir biri Bilan uzviy boglik buladi va ion almashish 
reaksiyasini borish tezligini aniklaydi. Kationit Bilan suvdagi ionlar orasidagi 
almashuv reaksiyasi eritmadan kationit ichiga kationitdan suvga ionlarning 
diffuziyalanishi Bilan kafolatlanadi. Jarayon diffuziya va massa ta’siri konuniyatlari 
Bilan boshkariladi. Tarkibida kalsiy va magniy ionlari bulgan suvlarni yumshatishda, 
natriy kationlashtirishda kalsiy va magniy kationitda diffuziyalanadi va uz navbatida 
natriy kationitdan suvga difuzziyalanadi. Almashuv reaksiya natijasida kalsiy va 
magniy suvida sikib chikilgan kationitdagi natriy urnini egallaydi, uz navbatida natriy 
yumshatilgan suvga magniy va kalsiy urnini oladi. Kationit Bilan eritma orasidagi ion 
almashuvi ekvivalent reaksiya sodir buladi. Kationit tarkibidan sikib chikarilgan Na
+
ionlarining mikdori, eritmadan yumshatiladigan Ca
2+ 
va Mg
2+
ionlarining ekvivalent 
mikdoriga teng. Ion almashuv jarayoni fakat ekvivalent bulmasdan, teskari jarayon 
xamdir. Teskor jarayon bulish sababi, katonitdan sikib chikarilgan ion almashuv 
tezligi va eritmadan solingan ion tenglik sharoitda barobardir. Ekvivalenli 
teskarilikning bulinish xollari, agar suvda ion almashuvi Bilan birgalikda boshka 
reaksiyalar xam borganda sodir buladi, masalan oksidlanish- kaytarilish, 
malekulaning fizikaviy sorbsiya va boshkalar. Ammoniy maksadlarda Na
-
, N
-
va NN
4
kationlash jarayonini olib borish uchun asosiy vazifa kationitning ion almashtirish 
(xajmi) xususiyatdan maksimal foydalanish bulib. U uz navbatida ion almashtirish 
jarayonining samaradorligi oshirish kationit aktiv guruxlarini ionlashuv jarayoniga 
boglik buladi.
Kationitning ion almashish xususiyatiga kationlarining yumshatish tabiatida 
katta ta’siri kiladi. Xar kanday kation kationlarning tulik yutib tuyinishi mumkin, 
ammo bu xolda yutilish ishchi xajmining kiymati aynan kaysi bir ion yutilishiga 
boglik buladi.
Yutilish jadalligi ma’lum konuniyatga buyin sinadi: 
Na
+
< NH
4
+
+
+ 
Bu qatordagi xar bir kation o’zidan oldingi kation bilan jadal yutildi.
Xozirgi davrda kationit sifatida suniy ravishda olingan materiallar ishlatiladi. 
Amalda kup ishlatiladigan kationitlar katoriga birinchi navbatda sulfougol 
kursatildi, bu kokslangan tabiiy toshkumirni sulfatlar yuli Bilan (yukori xaroratda 
konsentratsiyalashtirilgan serniy kislota Bilan ishlov beriladi) olingan yarim 
funksional kanionitdir.
Sulfougol tashki kurinishi buyicha kora donali material bulib ulchami 0,25dan 
1,2 mm gacha bulgan notugri shakldagi grunuladan iborat. Kullanish sharoitiga 
"Science and Education" Scientific Journal
March 2021 / Volume 2 Issue 3
www.openscience.uz
149

---

bog’lik holda sulfougolning ion almashish xususiyati 200 dan 300 mg.ekv/l tashkil 
etadi. 
Sulfougol Na
-
N- va NN
4 
kationlash maksadida ishlatiladi. Olinishi oson va 
arzon bulganligi sababli sulfougol issiklik energetikasida suv tayyorlash uchun keng 
kullaniladi. Sulfougoldan tashkari xozirgi davrda tenalmashuvchi suvning smolalar – 
ionitlar, yukori molekulyar massali molekula – gigantlardan iborat yukori molekulali 
birikmalar keng kullaniladi. Ionitlar – kattik, amalda suvda erimaydigan, mexanik 
musta’kam va kimyoviy barkaror moddalardir.
Suvni ionitlarning ion almashish xususiyati xuddi tabiiylardek yukori 
molekulyar birikmalar poyasida (karkaz) maxkamlangan zarracha xajmida joylashgan 
aktiv guruxlarni bulishi izoxlanadi. SHunday kilib, xar bir ionit – bu erimaydigan 
musbat yoki manfiy ekvivalentli ion bulib karama-karshi belgili xarakatlangan ion 
Bilan uralgan. Suv tozalashda sintetik kationitlardan eng kup tarkalganlari KB-4-P2, 
KU-1G va KU-2-8 lardir. Ular sulfaugollar nisbatan bir necha barobar kata bulgan 
ishchi almashuvinuv xususiyatiga ega. Masalan, KU-2-8 ning Na kationitlashdagi 
almashish xususiyati 800-900 mg.ekv/l xil tashkil qiladi.