Sanoatda tannarx, foyda va ishlab chiqarish rentabelligi

4. Rentabellik va uni oshirish yo’llari

Sanoat korxonalarining muhim moliyaviy ko’rsatkichlaridan biri rentabellikdir. Ishlab chiqarish rentabelligi korxona (firma) ishi samaradorligini umumlashtiruvchi ko’rsatkichlardan biridir. U korxonaning daromad olish darajisini ifodalaydi.

Rentabellik nazariyasida uning bir qancha turlari mavjud bo’lib, ular jumlasiga quyidagilar kiradi:

• 
  sotish rentabelligi;
  
• 
  asosiy faoliyat rentabelligi;
  
• 
  xususiy kapital rentabelligi;
  
• 
  asosiy kapital (fondlar) rentabelligi;
  
• 
  permanent kapital rentabelligi;
  
• 
  aylanma kapital rentabelligi;
  
• 
  qarzga olingan kapital rentabelligi; - real asosiy kapital rentabelligi;
  
• 
  investirlashgan kapital samaradorligi.
  

2. 
   1. Sotish rentabelligi deganda har bir sotilgan mahsulot summasiga qancha xarajat qilinganlik darajasi tushuniladi. Demak, bu ko’rsatkich sotilgan mahsulot qiymati bilan ana shu mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni taqqoslash asosida yuzaga keladi. Bunday koeffitsiyent baholash siyosatidagi o’zgarishlarni va sotilgan mahsulot tannarxini nazorat qilish bo’yicha korxonaning qobiliyatini tavsiflaydi.
   
3. 
   Sotish rentabelligini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin:
   
4. 
   
   
5. 
   ishlab chiqarishning foydaliligi, natijaliligidir. Bu ko’rsatkich ishlab chiqarish samaradorligini tavsiflaydi va quyidagicha ifodalanadi:
   
6. 
   
   
7. 
   

3. 
   X ususiy kapitalning rentabelligi – bu korxona (firma), tarmoq xususiy kapitalining foydaliligi va natijaliligi. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
   

2. 
   Bunday koeffitsiyent xususiy kapitaldan foydalanish darajasini, ya’ni korxona tomonidan xususiy kapitalning o’rtacha qiymatiga qancha sof foyda olinganligini ko’rsatadi.
   

3. 
   Asosiy kapital (fondlar) rentabelligi – bu asosiy fondlar va boshqa oborotdan tashqari aktivlarning foydaliligi. U quyidagicha aniqlanadi:
   

2. 
   
3. 
   
   
4. 
   

3. 
   Permanent kapital rentabelligi – bu permanent kapitalning foydaliligi, natijaliligidir. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
   

2. 
   
   
3. 
   

3. 
   Aylanma kapitalning rentabelligi – bu aylanma kapitalning foydaliligi, natijaliligi. U har bir so’mli aylanma kapitaldan qanchalik foyda olish mumkinligini ko’rsatadi. Uni quyidagi formula asosida aniqlash mumkin:
   

2. 
   
   
3. 
   

3. 
   Qarzga olingan kapitalning rentabelligi – bu qarzga olingan kapitalning foydaliligi, unumliligi. U quyidagicha aniqlanadi:
   

2. 
   
   
3. 
   
4. 
   Bu koeffitsiyent har bir so’mli qarzga olingan kapital qancha foyda keltirganligini ifodalaydi.
   

3. 
   Real asosiy kapitalning rentabelligi uning foydaliligini ifodalaydi va har bir so’mli real asosiy kapital qancha so’m foyda keltirganligini ko’rsatadi. U quyidagi formula asosida aniqlanadi:
   

2. 
   
   
3. 
   

3. 
   Investirlangan kapital rentabelligi – bu investitsiya mablag’larining natijaliligi, foydaliligi. Bu ko’rsatkich investitsiya tufayli olingan mablag’larning qanchalik samara berishini ifodalaydi va quyidagi formula orqali aniqlanadi:
   

2. 
   
   
3. 
   Rentabellik darajasi ko’rsatkichining yuqori bo’lishi korxona (firma) ixtiyoridagi asosiy va aylanma fondlardan oqilona foydalanilayotganini va korxona (firma)ning ma’lum miqdorda foyda (daromad) olayotganligini ko’rsatadi.
   
4. 
   Rentabellik darajasini ko’tarish uchun sanoatning barcha tarmoqlari va korxonalari sotilgan mahsulot hajmini oshirishga, uni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirishga, ishlab chiqarilgan mahsulot sifatini oshirishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirishlari zarur.
   
5. 
   
6.