Savol: Iste’molchi va korxonalarning bozordagi harakati

Savol: Iste’molchi va korxonalarning bozordagi harakati
Iste’molchi – bozor mexanizmining asosiy subyektlaridan biri bo‘­lib uning bozordagi iqtisodiy ahamiyati va roli juda muhim hisob­lanadi. Aynan iste’molchilarning u yoki bu tovarni sotib olishiga bo‘lgan talabi bozor talabini keltirib chiqaradi, narxlar muvozanatini, real sotuv xaj­mini belgilab beradi. Bozorga chiqishda iste’molchi o‘z oldiga yagona bir maqsadni ya’ni, maksimal ravishda o‘z ehtiyojlarini qondirish va bu iste’moldan yuqori naflilikka erishishni ko‘zda tutadi. Iste’molchi ishlab chiqaruvchi kabi o‘z tanlovida absolyut erkin emas. U nafaqat o‘z ho­xish istagiga, shuningdek daromadiga qarab xaridlarni amalga oshiradi.Iste’molchilarning xatti-harakatini uch bosqichda ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqichda iste’moldagi afzallik o‘r­gani­ladi. Bunda iste’molchi bir tovarni boshqasidan ortiq ko‘rishi me­zon­larini aniqlash mumkin. Ikkinchi bosqichda iste’molchilar byud­je­ti­ning chegaralanishiga, ya’ni iste’mol tovarlarini xarid etishda chega­rali daromadga duch kelishlari ko‘rib chiqiladi. Iste’molchilar daro­madi turli tovarlar narxiga qarab ularga ma’lum chegarali to‘plamdagi tovarlar sotib olish imkonini beradi. Uchinchi bosqichda iste’molchi nimani afzal ko‘rishini byudjetning chegaralanishi bilan birga qo‘shib iste’molchi tanlovi aniqlanadi.Iste’mol nazariyasi quyidagi taxmin-mulohazalarga asosla­nadi:Iste’molchilar iste’mol tovarlari va xizmatlarni solishtirib ko‘­rish va turkumlashtirishga qodir. Iste’molchi ikkita A va B ne’matlar to‘plamidan A ni B dan yoki B ni A dan afzal ko‘radi. A>B, BB, BS.To‘yinmaslik. Tovar qiymatini hisobga olmay, hamma tovar­lar yaxshi (ma’qul) tovarlar deb hisobga olib, iste’molchi xar doim kam miqdordan ko‘p miqdordagi tovarlarni afzal ko‘radi.Iste’molchilik xatti-harakati – bu iste’molchilarning turli tovar va xizmatlarga talabini shakllantirish jarayoni.Korxonalarning bozordagi strategiyasi
Strategiya bu umumiy yo‘nalish, boshqarish usuli, qoidalar va printsiplar to‘plami bo‘lib, ularni boshqarish marketing va sohani tahlilidan foydalangan holda korxona potentsialining real imkoniyatlariga asoslangan barqaror raqobat pozitsiyalariga erishishni ta’minlaydi. Barcha korxonalar uchun yagona strategiya mavjud emas. Biroq, har bir korxonaning strategiyasi mos keladigan ba’zi bir muhim jihatlar, shuningdek umumiy tizim mavjud. Korxonani rivojlantirishning har qanday yo‘nalishi bo‘yicha strategik qarorlarni qabul qilishning uchta yo‘nalishi:ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga e’tibor qaratish;ishlab chiqarishga ixtisoslashish;bozorning ma’lum bir segmentida ustunlik.Bundan tashqari, beshta asosiy strategik element mavjud, ularning holati strategiyaning aniq belgilangan turini belgilaydi:a) faoliyat sohasi (sohaga bog‘liqligi);b) mahsulot;c) bozor;d) raqobatdosh ustunliklar (sohadagi vaziyat);d) texnologiya.Strategiyalar quyidagi bloklarda tasniflanadi.
Korxonani rivojlantirishning eng keng tarqalgan variantlarini tavsiflovchi asosiy strategiyalar.Tashkilotning o‘sish strategiyalari quyidagi yo‘nalishlarni aniqlaydi: mahsulot yoki bozorni rivojlantirishni o‘z ichiga oladigan konsentratsiyalangan o‘sish; teskari, to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki gorizontal integratsiya asosida korxonaning rivojlanishini ta’minlaydigan integratsiyalashgan o‘sish. Ko‘p tarmoqli o‘sish boshqa sohalarga kirib borishga asoslangan rivojlanishni o‘z ichiga oladi.
Kamaytirish strategiyasi korxona bo‘linmalaridan birini yopish yoki sotishni yoki "yig‘im-terimni" (umumiy daromadni ko‘paytirish uchun foydasiz biznesni bosqichma-bosqich qisqartirishni) o‘z ichiga oladi.Kombinatsiyalangan strategiya tarkibiy bo‘linmalar va tovarlar ichida individual asosiy strategiyalarni birlashtirishdan iborat.Raqobat ustunligiga erishish strategiyalari.SHu bilan birga, raqobatdosh ustunlik deganda korxonaning noyob aktivlari yoki faoliyat sohasidagi maxsus vakolatlar tushuniladi. Ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ishlab chiqarishning past tannarxi asosida shakllanadigan xarajatlarni minimallashtirish strategiyasi; mahsulotlar, xizmatlar, xodimlar, imidj raqobatchilarining farqlarini hisobga olgan holda tuzilgan differensiatsiya strategiyasi; mahsulot iste’molchi segmenti uchun mahsulot (xizmat) ning o‘ziga xos xususiyatlariga ega deb faraz qilib, diqqatni jamlash strategiyasi; tashkilotning yuqori raqobatdoshligini ta’minlaydigan yangi mahsulotlar yoki texnologiyalarni yaratishga yo‘naltirilgan innovatsion strategiya; monopoliya ishlab chiqaruvchisining vaqtincha maqomini olish uchun tezkor javob choralari strategiyasi; sinergik harakatlarga asoslangan sinergiya strategiyasi.Xatti-harakatlarning raqobatbardosh strategiyalari, bu raqobat muhitini, raqobat kuchlari tarkibini tahlil qilish asosida korxona xatti-harakatlarini oqlaydi. U bozorda etakchi mavqega ega bo‘lgan bozor etakchisidan iborat. Bundan tashqari, tashkilot quyidagi raqobat strategiyalaridan foydalanishi mumkin: yangi mahsulotlarni yaratish qobiliyatiga asoslangan innovatsiya; mavjud vaziyatni maqbul narx darajasi hisobiga birlashtirishga yo‘naltirilgan konsolidatsiya; Raqobatchiga zarba berish zarurligidan kelib chiqadigan qarama-qarshilik (narxlarni tartibga solish, mahsulotni ilgari surish va boshqalar), uning tanqidi, etkazib beruvchilar va distribyutorlarning ta’siri va boshqalar tufayli raqobatchini tashvishga solishi.Bozor sharoitiga ta’sir qiladigan kompaniyalar, etarli raqobatbardoshlik bilan tavsiflanadi, ammo bozor etakchisi mavqeini egallamaydi. Ko‘pincha ular quyidagi strategiyalardan foydalanadilar: etakchiga hujum qilish, agar uning ba’zi kamchiliklari aniqlansa, amalga oshiriladi; kuchsiz va kichikroq raqibga hujum qilish. Raqobatchining xulq-atvori, bu uning bozor ulushini saqlab qolishga qaratilgan. Ularning munosib bozor o‘rnini biladigan korxonalar uchun raqobat strategiyasi bozorning hali raqobatchilar tomonidan band bo‘lmagan qismlarini qidirish va bosib olish bilan tavsiflanadi.Funksional strategiyalar. Bularga korxonaning potentsialini shakllantirish va rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan xatti-harakatlarini aniqlaydigan ishlab chiqarish strategiyalari kiradi. Texnologik strategiyalar - bu yangi jarayonlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga imkon beradigan printsiplar va tashkiliy echimlar to‘plami. Nano- va biotexnologiyadan foydalanishni o‘z ichiga olgan texnologik usulni joriy etish istiqbolli hisoblanadi. Texnologik rejimga o‘tish, shu jumladan ishlab chiqarishda axborot texnologiyalaridan foydalanish ham muhimdir. Ushbu yo‘nalish doirasida resurslarni samarali jalb qilish va ulardan foydalanishni o‘z ichiga olgan resurs strategiyalari ishlab chiqilgan. Bularga quyidagilar kiradi: kerakli darajani belgilaydigan foyda strategiyasi, uni olishning asosiy manbalari, olish davri, uni oshirish usullari. Korxona va uning mahsuloti hayot tsiklining barcha bosqichlarida tashkiliy, ijtimoiy, psixologik omillardan foydalangan holda tizimli yondashuv orqali muammoni hal qilishni o‘z ichiga olgan sifatli strategiyalar.Moliyaviy strategiya korxona tomonidan pul mablag‘larini jalb qilish, mablag‘larni shakllantirish va ularni turli ehtiyojlar uchun taqsimlash tushunchalarini o‘z ichiga oladi. Bunga debitorlik qarzdorliklari, xarajatlari, moliyaviy xavf-xatarlardan himoya qilishni boshqarish kiradi. Kadrlar strategiyasi o‘z ichiga kompaniyani ma’lum bir malakaga ega bo‘lgan xodimlar bilan ta’minlash, zarur miqdordagi ishlarni taqdim etish, ularning ijodiy salohiyatini ochishga hissa qo‘shish va hokazolarni o‘z ichiga oladi.Marketingni boshqarish strategiyasi. Bu bozorni segmentatsiyalash, tovarlar sifatini oshirish, resurslarni tejash, ishlab chiqarishni rivojlantirish, raqobatbardoshlikni oshirish va boshqalar bo‘yicha chora-tadbirlar majmui sifatida qaraladi. Strategiyalarni shakllantirish korxonaning potensialini va u hozirda ishlayotgan va kelajakda yuqori darajada ishlaydigan tashqi muhitni ob’ektiv tahliliga asoslanadi.
Savol:Naflilik funksiyasi, umumiy naflilik va chekli naflilik.Nafillik funksiyasi, yalpi va chekli nafillik Naflilik – tovar va xizmatlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlar qondirilishini ta’minlash, ya’ni ularning qanoatlantirish manbai bo‘lish xususiyati hisoblanadi. Naflilik – jamiyat yoki biror bir shaxsni ehtiyojlarini qondira olish qobiliyatidir. Tovar va xizmatlarning nafliligi ularning sifati bilan bog‘liq. Sifat ko‘rsatkichlariga quyidagilarni kiritish mumkin: sog‘liqqa foydaliligi, dizaynining estetik chiroyi, foydalanish osonligi, uzoq muddatliligi, qulayligi, individualligi, xavfsizligi, yuqori statusga ega ekanligi va b. Bozordagi iste’molchilarning xatti-xarakatiga qarab naflilikni ikki xil tahlil qilish mumkin. Bu o‘z DWnavbatida ikki xil yondashuvni kelib chiqishiga ham sabab bo‘lgan. Birinchisi, naflilikni son jihatdan o‘lchab tahlil qilish, ikkinchisi, naflilikni son jihatdan o‘lchab emas, balki tabaqalashtirish orqali, ya’ni yuqori va quyi naflilik, eng yaxshi va eng yomon naflilik va x.k.Ma’lumki, iste’molchi bozorga chiqar ekan, u bir qancha turdagi tovar va xizmatlarga duch keladi.Yalpi naflilik – ma’lum bir vaqtda, ma’lum bir tovar yoki xizmatni iste’mol qilish natijasida olinadigan yalpi qondirish.Naflilik funksiyasi – iste’molchining individual istagini aniqlab beruvchi iste’mol xajmi va yalpi naflilik o‘rtasidagi son jihatdan bog‘liqlikni ko‘rsatadi.Naflilik funksiyasi iste’molchining iste’mol qiladigan ne’matlar xajmi bilan, u ushbu ne’matlarni iste’mol qilish natijasida oladigan naflilik darajasini ifodalaydi. Naflilik funksiyasi orqali nafaqat umumiy naflilikni ifodalash mumkin balki, ketma-ket ne’matdan qo‘shimcha bir birlik iste’mol qilish natijasida oladigan qo‘shimcha o‘sgan naf miqdorini ifodalovchi, chekli nafni ham aniqlash mumkin. Chekli naflilik – bir birlik qo‘shimcha iste’mol natijasida olinadigan qo‘shimcha naflilikdir. Iste’molchilik tanlovining to‘g‘rilik tamoyili bu yalpi va me’yoriy naflilik emas, balki, bir so‘m xarajatga to‘g‘ri keladigan me’yoiy naflilikdir. So‘nggi qo‘shilgan naflilik – muayyan ne’matning navbatdagi birligini iste’mol qilishdan olingan qo‘shimcha naflilikdir. So‘nggi qo‘shilgan naflilik umumiy naflilikning o‘sgan qismidan iborat ekan, u naflilik funksiyasining hosilasi hisoblanadi. Muayyan ehtiyojni qondiruvchi har bir navbatdagi ne’mat oldingisiga qaraganda kamroq naflilikka ega bo‘ladi. Ne’matlarning cheklangan miqdori sharoitida esa doimo ehtiyojni eng kam darajada qondiruvchi «so‘nggi nusxasi» mavjud bo‘ladi.YAlpi (umumiy) naflilik so‘nggi qo‘shilgan naflilik ko‘rsatkichlarini jamlash orqali aniqlanadi. Agar iste’molchi manfiy so‘nggi qo‘shilgan naflilikka ega bo‘lsa, u holda yalpi naflilik kamayadi.Iste’molchi tovarlarning turli to‘plamini xarid qilishda doimo naflilikni maksimallashtirish qoidasiga amal qiladi. Bu qoidaning mazmuni quyidagicha bayon etiladi: iste’molchi o‘zining daromadini shunday sarflashi kerakki, daromad to‘liq sarflangan holatda tovarni xarid qilishdan olingan so‘nggi qo‘shilgan naflilikning tovar narxiga nisbati barcha tovarlar uchun bir xil qiymatga ega bo‘lishi lozim, ya’ni: bu erda: MU – X va Y tovarlarning so‘nggi qo‘shilgan nafliligi; P – ularning narxi. Bu qoida iste’molchining muvozanatli holatini ifodalaydi. Iste’molchi o‘zining didi va ruhiyatiga ko‘ra turli xil tovarlar to‘plamini ma’qul ko‘rishi mumkin. Bunda u tovarlarning ma’lum bir to‘plamini boshqa biriga taqqoslab ko‘radi. Iste’molchi tanlovini tushuntirishda befarqlik egri chizig‘i muhim rol o‘ynaydi. Befarqlik egri chizig‘i ehtiyojlarni bir xil darajada qondirilishini ta’minlovchi iste’mol to‘plamlari yig‘indisini namoyon etadi. YA’ni, iste’molchi uchun befarqlik egri chizig‘ida joylashgan tovarlar to‘plamini tanlashda farq mavjud bo‘lmaydi. Befarqlik egri chizig‘i pasayib boruvchi ko‘rinishda bo‘ladi. Befarqlik egri chizig‘ining pasayib borishi shu bilan izohlanadiki, tanlanishi lozim bo‘lgan har ikkala tovar ham iste’molchi uchun nafli hisoblanadi. SHunga ko‘ra, bir tovarlar to‘plami (masalan, A)dan boshqa bir tovarlar to‘plami (masalan, V ga) tomon harakat qilib, iste’molchi naflilik miqdorini oshiradi. Biroq, ayni paytda xuddi shuncha miqdordagi naflilikka ega bo‘lgan A tovardan voz kechadi. Qisqasi, V tovar qanchalik ko‘p bo‘lsa, A tovar shunchalik oz bo‘ladi, chunki A va V tovarlar o‘rtasida teskari aloqa mavjud. O‘zgaruvchilari o‘rtasida teskari aloqa mavjud bo‘lgan har qanday egri chiziq esa pasayib boruvchi ko‘rinishda bo‘ladi.