SəADƏt davud qizi məMMƏdova
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
99 uyğunlaşmasıdır». Deməli, daxili inqilab ideal və ideyalarda baş verən dəyişikliklərlə müşayiət olunur. 80-cı illərin sonlarında Sovet imperiyasında ilk nəzərə çarpan məhz daxili inqilab idi. Azərbaycanda belə bir daxili inqilabın ilk carçılarından olan Əbülfəz Elçibəy sonradan xarici inqilabın liderinə çevrildi. Eyni zamanda, yəni 1988-ci ildə Azərbaycan xalqına zorla sırıdılmış Qarabağ problemi əvvəllər siyasətə qarşı tam laqeyd olan yüzminlərlə adamı siyasi mübarizə meydanına atdı. Qarabağ problemi xalq kütlələrini fəallaşdırmaqla yanaşı, respublika rəhbərliyinin tam acizliyini də aşkar etdi. Belə bir şəraitdə xalq kütlələri arasında həm Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün müdafiəsi, həm də respublikanın real suverenliyini təmin edə biləcək kütləvi ictimai təşkilat yaratmaq ideyası tədricən formalşırdı. İmperiya tabeçiliyindən xilas olmağa çalışan xalq kütlələri öz etirazlarını mitinqlər vasitəsilə bildirirdilər. Təsvir edilən hadisələr dövrünü sosioloji və tarixi baxımdan qiymətləndirərək belə nəticəyə gəlmək olar ki, qeyd olunan hadisələr keçid dövrünün birinci mərhələsinə xas olan cəhətlərdir və 1989-1993-cü illər respublikamızda keçid dövrünün erkən mərhələsidir. Bu dövrdə yeni siyasi qüvvələrlə köhnə siyasi qüvvələrin toqquşması və həm cəmiyyət, həm də bu cəmiyyətin elementar hissəciyi kimi qəbul edilən keçid dövrü şəxsiyyəti üçün faciəli hadisələrin yaşandığı müşahidə olunur. Bu dövrün əsas cəhətlərinin ümumiləşdirilməsi və təhlili baxımından Bolqarıstanın eks-prezidenti Jelyo Jelevin (1990-1997) fikirləri çox qiymətlidir: «Kommunizmdən çıxmaq həddən artıq çətindir. Bu halda keçid prosesi yalnız dövlətin totalitar siyasi strukturlarının dağıdılması yox, həmçinin iqtisadi islahatlar yolu ilə mülkiyyət uğrunda dövlət inhisarının ləğv edilməsi ilə bağlıdır. Keçid dövrü 3 mərhələdə gedir. Kommunizmdən demokratik cəmiyyətə keçid mərhələləri qeyri-müəyyəndir, zaman çərçivəsində kəsişir, çox vaxt eyni zamanda cərəyan edir. Birinci mərhələ - yeganə partiyaının totalitar sisteminin süqutu ilə bağlıdır. Vətəndaş cəmiyyətinin elementləri meydana çıxmağa başlayır: çoxpartiyalı sistemin, müstəqil həmkarlar ittifaqlarının, azad mətbuatın yaranması, söz, nəşriyyat, nümayiş azadlığının bərqərar olması, universitetlərin muxtariyyatı, azad qanunverici, prezident və bələdiyyə seçkilərinin keçirilməsi hüququ dövrüdür… Birinci mərhələnin sözü azadlıqdır… Azadlıq küçələrdə və ictimai yerlərdə əldə olunur… «. Jelyo Jelevin sözlərini keçid dövrünün erkən mərhələsinin siyasi qiymətləndirilməsi kimi qəbul etmək olar. Keçid dövrünün məhz birinci mərhələsi olan – 1989-1993-cü illərdə Azərbaycanda siyasi proseslər kəskinləşmişdi. Ermənistan tərəfindən cəlb olunduğumuz ədalətsiz müharibə ilə yanaşı respublikanın daxilində hakimiyyət uğrunda aparılan siyasi mübarizə vətəndaş müharibəsi həddinə çatdırılmışdı. Təhlil etməyə 100 çalışdığımız tarixi mərhələdə siyasi lider və kütlənin, şəxsiyyət və xalqın münasibətlərini müqayisəli analiz etməyə cəhd edək. Şahidi olduğumuz kimi qısa zaman müddətində – 1990-1993-cü illər dövründə Azərbaycanda üç siyasi lider – A.Mütəllibov, Ə.Əliyev (Elçibəy) və H.Əliyev hakimiyyətdə olmuşlar. İlk növbədə A.Mütəllibov və Ə.Əliyevin fəaliyyətini təhlil etməyə cəhd edək. Bu siyasi fəaliyyət subyektlərinin hakimiyyəti dövründə baş verən hadisələrin təhlili ilə bağlı alman sosioloqu M.Veberin araşdırmalarına istinad etmək çox məqsədəuyğun olardı. Belə ki, keçid prosesini və bu zaman baş verən siyasi hadisələrdə həlledici rol oynayan siyasi fəaliyyət subyektinin fəaliyyətini araşdırarkən M.Veber qeyd edirdi ki: «Əgər subyekt hakimiyyət iradəsini reallaşdırırsa, o, bu fəaliyyətlə bağlı olan nəticələri aydın dərk etməlidir. Əks təqdirdə real həqiqətdə ideal həmişə əlçatmazdır. Fərdlərin sosial, siyasi və digər vəzifələri eyni münasibətlərdə üst-üstə düşür: bu, cəmiyyətin və dövlətin, əxlaq və ağılın dəyərləridir. Fərdi iradə, azadlıq və ağıl fərdin sosial şəraitdəki xaosu və şəxsi taleyini dəf edərək siyasi vəzifələr kosmosunu seçərkən dəyərli olur. Belə özünümüəyyənləşdirməyə – dərketmə formaları (siyasi əqillilik, korparativ ruh və dövlətçilik ağlı) gətirib çıxarır və dövlətin cəmiyyətə təsiri ilə bağlı olur». Sosioloqun fikirlərini əsas tutaraq belə nəticəyə gəlmək olar ki, A.Mütəllibov siyasi hakimiyyət üçün, xüsusilə də Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında xaos hökm sürdüyü bir dövrdə idarəçilik üçün hazır kadr deyildi. Bunun səbəbi isə M.Mütəllibovun siyasi dərketmə formalarına tam yiyələnməməsi idi. Buna görə də A.Mütəllibov bir tərəfdən, sarsılmış imperiya ağalarının, digər tərəfdən isə yerli demokratik qüvvələrin və o cümlədən hakimiyyətdə şəxsi mənafe güdən öz ətrafının əlində oyuncağa çevrilmişdi. Reallığı düzgün qiymətləndirmək bağarığının olmaması bir fəaliyyət subyekti kimi onun acizliyini nümayiş etdirirdi. Sovet imperiyasnın gələcəyinin mövcudluğuna inamın qalması və yerli demokratik qüvvələrin təzyiqi onu çaşqınlıq həddinə çatdırmışdı. A.Mütəllibovun hakimiyyəti leqal hakimiyyət idi, lakin bu, dövrünü yaşamış və dağılmaqda olan imperiyanın son qanuni fəaliyyəti ilə bağlı olan və yenilik qarşısında aciz olan hakimiyyət idi. Xalq kütlələrinin vəziyyətinə nəzər salsaq, eyni çaşqınlığı izləyə bilərik. Həmin dövr ictimai və siyasi şüurdakı qeyri-müəyyənlik də eyni dərəcədə idi və M.Veberin yuxarıdakı izahını nəzərə alsaq, belə qənaətə gələ bilərik ki, A.Mütəllibovun hakimiyyəti dövründə məhz siyasi şüurun düzgün yönəldilməsi üçün siyasi təşkilatçılıq qabiliyyəti çatışmırdı. A.Mütəllibovdan fərqli olaraq, Ə.Əliyev (Elçibəy) azadlığın əsl carçısı olan xarizmatik lider idi. Buna baxmayaraq, onun hakimiyyəti dövrü daha qarışıq və faciəli hadisələrlə müşaiyət olunur. Eyni siyasi təşkilatsızlıq və idarəçilikdə Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|