SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

hücumlarını  dayandıra  bilmədi  (1,  s.  219).  Bundan  sonra,  martın  8-də 
2  min  nəfərlik  erməni  hərbi  qüvvəsi  Ordubad  üzərinə  hücuma  keçsə 
də,  Kalbalı  xanın  Naxçıvandan  göndərdiyi  müdafiə  qüvvələrinin 
köməyi  ilə  düşmən  geri  oturduldu.  Bu  dəfə  ermənilər  300  nəfər,  12 
qatır  və  7  pulemyot  itirdilər  (1,  s.  220).  Martın  21-do  daşnaklar  daha 
böyük  qüvvə  ilə  -  10  min  nəfərlik  hərbi  heyətlə  Ordubad  qəzasının 
Vənənd,  Vələver,  Düylün,  Dizə,  Ağrı,  Əylis,  Unus,  Xanağa,  Kilit, 
Gənzə  və  s.  kəndlərinə  hücum  edərək,  bu  yerləri  yandırmış,  əhalinin 
çox  hissəsini  qırmış  və  Ordubad  şəhərini  mühasirəyo  almışdılar  (2,  s. 
28).  Lakin  yenə  də  Kalbalıxan  və  Ədib  bəyin  biıiəşmiş  qüvvələri 
düşmənin  öhdəsindən igidliklə gələrək bu ycrləri  azad  etdilər.
1920-ci  il,  aprelin  28-də  Azərbaycanda  sovct  rcjiminin  qurulması 
ilə  erməni-daşnak  birləşmələrinin  amansız dağıntı  vo  qətlləri  daha  da 
artdı.  İyulun  11-də  ermənilər  Vedi  tərəfdən  hücuına  keçdilər  (11,  s. 
34).  Onlar  bu  dəfə  Şərur  qəzasının  bir  neçə  kəndini  işğal  etdilər.  Bu 
zaman  general  Veysəl  Ünüvarın  başçılığı  ilə  tiirk  horbi  dəstələri  və 
polis  rəisi  Həbib  Səlimovun  rəbərliyi  ilə  ycıii  polis  qüvvələri 
ermənilərin  bölgədən  çıxarılmasına  çalışsalar  da,  bu  mümkün 
olmadı.  Daşnaklar  Şərur  qəzasını  vo  Şaxtaxtı  stansiyasım  ələ 
keçirdilər.  Məcbur  qalan  Şərur  əhalisi  Cənubi  Azərbaycana  və 
Naxçıvan  ətrafındakı  kəndlərə qaçdılar.  Arazın  o  tayına  kcçmək  üçün 
ən  axırda  gələn  500  nəfər  dinc  sakin  (artıq  bu  yerlər  ermonilərin 
əlində 
olduğundan) 
son 
nəfərinədək 
ermonilor 
tərəfindən 
öldürülmüşdür.  İyulun  sonlarında  Naxçıvan  ora/isində  də  sovet 
rcjimi  quruldu.  Bolşcviklərin  gəlişi  erınəni  tocaviizüno  müoyyən 
qədər  təsir  ctsə  də,  amma  o  hələ  1921-ci  ilin  yayınadok  davam 
ctmişdir.
Beləliklə 
1918-1921-ci 
illordə 
ermoni-daşnak 
birloşmələri 
Naxçıvanda  dəfələrlə  dohşotli  qotliamlar  törotmiş,  noticodo  73727 
nəfər  azərbaycanlını  ən  qəddar  iisullarla  öldürıniişlor  (I,  s.  223).
1918-1920-ci 
illərdo  Naxçıvan, 
Ordubad 
vo 
Şorur-Dəroləyəz 
qəzalarında  təkcə  kənd  əhalisinin  sayı  52  ınin  ııofor  azalmış,  287 
kənd  tamamilə  və ya qismən  dağıdılmışdı  (7,  s.  103).
Yuxarıda  göstərilənlərdən  aydın  olur  ki,  1918-1921 -ci  illərdə 
Naxçıvan 
bölgəsində 
genişmiqyaslı 
erməni 
təcavüzü 
həyata 
kcçirilmişdir.  Bu  zaman  bölgənin  müdafləsində  yerli  və  türk  hərbi 
qiivvələrinin  böyük  rolu  olmuşdur.  Burada  biz  xüsusilə  Naxçıvanın 
igid  oğullarının,  Naxçıvan  və  İrəvan  xanlarının,  taborçuların, 
A.Şadlınski  başda  olmaqla  qəhrəman  Vedi  camaatının,  türk 
ordusunun  cəsur komandirlərinin -   Kazım  Qarabəkir paşa,  Xəlil  bəy, 
General  Veysəl  Ünüvar,  Ədib  bəy və  s.  və  əsgərlərinin  adlarını  fəxrlə 
çəkə  bilərik.  Bu  qəhrəman  azərbaycanlı  və  türk  oğulları  Naxçıvan 
diyarını  onun  tarixinin  ən  ziddiyyətli  və  mürəkkəb  dövründə  bədnam 
qonşumuz ermənilər tərəfındən  işğal  edilib,  özününküləşdirməsinə öz 
qanları  bahasına  yol  verməmişlər.  Bu  gün  çiçəklənən  Naxçıvan 
Muxtar  Respublikasında  hər  bir  naxçıvanhnm  müqəddəs  borcu 
vətəni 
qorumaqla 
yanaşı 
zaman-zaman 
itirilmiş 
dədə-baba 
torpaqlarımızı  geri  qaytarmaq  olmalıdır.
ƏDƏBİYYAT
1. 
Cəfərli  E.Y.  Naxçıvanda  erməni  Azərbaycan-münaqişosi. 
Bakı:  Nurlan,  2008, 280  s.
2. 
Cəfərov  F.A.  Erməni  vəhşiliyi.  Bakı:  Nurlan,  2009,  186  s.
3. 
Cəfərov  F.A.  XX  əsrdə  ermənilərin  azərbaycanlılara  qarşı 
soyqrımı  // Naxçıvan.  Naxçıvan: Əcəmi,  2005,  s.  66-83.
4. 
Erməni  vəhşiliyi  fakt  və  rəqəmlərdə  //  Naxçıvan.  Naxçıvaıı: 
Əcəıni, 2005,  s.  175-179.
5. 
Əliyev Ə.  Əlincə yaddaşı.  Bakı:  Gənclik,  1997,  304  s.
6. 
Əliycv  M.B.  Qanlı  günlərimiz.  Bakı:  Azərnəşr,  1993,  143  s.
7. 
Hacıyev  İ.M.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  Azərbaycanın 
dövlətçilik  tarixində:  Tar.  elm.  nam.  ...  dis.  Bakı:  1999,  335  s.
8. 
Hüscynzadə  L.T.  Araz  şahiddir.  Türk  ordu  gencralı  Kazıın 
Qarabəkir  paşa  Naxçıvanda  ( 1 9 18 - 1920-ci  illər).  Bakı: 
Nurlan, 2001,  80  s.

---

9. 
İbrahim  E.A.  Muxtariyyat  ərəfəsində  Naxçıvan.  Naxçıvan: 
Qeyrət,  1999,442  s.
10.  Kazımov  İ.F.  1828-1920-ei  illərdə  Naxçıvan  və  çevrəsində 
erməni  zülmünün  doğurduğu  demoqratık  folakət  //  Naxçıvan. 
Naxçıvan: Əeəmi, 2005,  s.  84-94.
11.  Ünüvar  V.  Naxçıvan:  təlatüm  və  burulğanlar  (1920-1921). 
Naxçıvan:  Əeəmi,  2006,  104s.
Giirıtəkin Nəcəfli 
LiLf.d.  aparıcı  elmi  işçi, 
AMEA A.A.Bakıxanov 
adına  Tarix İstitutıı
“ ERMƏNİ  DÖVLƏTİ  YARATMAQ  SİYASƏTİ”NİN  ACI
NƏTİCƏSİ:
1918-1920-ci  illərdə  Naxçıvan  bölgəsində  ermənilərin  türk- 
miisəlman  əhaliyə  qarşı  törətdikləri  soyqırımları  (BOA-nın 
sənədləri əsasında)
Bu  gün  demokratik  inkişaf yolu  ilə  addımlayan,  1991-ci  ildən  öz 
müstəqilliyini  bərpa  etmiş  tarixi  Azərbaycamn  bir  parçası  olan 
miistəqil  Azərbaycan  Respublikasımn  ərazisi  arxasında  Böyük 
dö\ lətlərin  dayandığı  erməni  qəsbkarlarmın  təcavüzünə  məruz 
qalmış,  minlərlə  soydaşımız  öz  tarixi  torpaqlarından  didərgin 
salınmışdır.
Hələ  XVIII  əsrin  əvvəllərindən  başlayaraq  Rusiya  imperiyası 
C’ənubi  Qafqazı  bu  diyarın  ən  qədim  yerli  əhalisi  olan  Azərbaycan 
türklərindən,  bütövlükdə  türk-müsəlman  əhalidən  təmizləyib  bu 
torpaqlara  erməniləri  köçürmək,  Osmanlı  imperiyasına  və  Səfəvi 
dövlətinə  qarşı  gələcək  işğalları  həyata  keçirmək  üçün  Azərbaycan 
torpaqlarında  m tibarlı  xristian  ist'madgahına»  çevriləcək  oyuncaq 
erməni  dövləti  yaratmaq  siyasəti  yürütməyə  başladı.  Bu  moqsodlo  1 
Pyotr  (1682-1725)  I724-cü  il  noyabrın  10-da  vcrdiyi  fərmana  əsason 
general  Matyuşkinə  erməniləri  azərbaycanlılar  yaşayan  torpaqlara 
yerloşdirmək  üçün  xüsusi  göstəriş  də  vermişdi  [7].  XVIII  əsrin  II 
yarısı 
-   II  Yekaterinanm  hakimiyyəti  dövründə  (1762-1796) 
Azorbaycan  torpaqlarında  xristian  dövləti  yaratmaq  siyasəti  daha  da 
foallaşsa da onun  ölümü  nəticəsində yarımçıq  qaldı  [bax:  20].
XIX 
əsrin  başlanğıcındən  başlayaraq  Azərbaycan  toprpaqları 
Rusiya  imperiyası  və  Qacarlar  İranı  arasında  qanlı  müharibələr 
meydanına  çevrildi.  Rusiya  müstəmləkəçiləri  İrana  və  Türkiyəyə 
qalib  gəldikdən  sonra,  Türkmənçay  (1828)  və  Ədirnə  (1829)

---