SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

nümayəndələr  tərəfındən  tərtib  olunmuşdur.  Homin  sənədlərin 
əksəriyyəti  həmçinin  Osmanlı  dövlətinin  XV  Nizami  ordusu 
rəhbərlərinə  ünvanlanmış  və  onlardan  erməni  təcaviiziinə  qarşı  hərbi 
yardım,  kömək  istənilir.  Bundan  əlavə,  Naxçıvan  qəzasında  baş 
verən  hadisələrlə  bağlı  Osmanlı  ordusunun  görkəmli  hərbi  xadimi, 
Naxçıvan  bölgəsinin  erməni  silahlı  qüvvələrinin  təcavüzündən 
qoruyan  Kazım  Qarabəkir  paşanın  məlumatları  da  miihüm  yer  tutur. 
Kazım  Qarabəkir  paşa  Azərbaycamn  ərazi  biitöv liiyünün  təmin 
olunmasında,  onun  ayrılmaz  tərkib  hissəsi  olan  Naxçıvan  bölgəsinin 
erməni  silahlı  qüvvələrinin  təcavüzündən  müdatlosində  miihüm 
xidmətlər  göstərmişdir. 
Həmin 
ərazilərin 
müdafıəsi 
Osmanlı 
ordusunun  onun  komandanlıq  etdiyi  I  Qafqaz  korpusuna  həvalə 
olunmuşdu.  Korpusun  qərargahı  1918  il  avqustun  7-də  Naxçıvan 
şəhərində qurulmuşdu.  Naxçıvanı  türk  dünyasına  açılan  "Şərq  qapısı" 
adlandıran  Kazım  Qarabəkir  paşanın  komandanlıq  ctdiyi  türk  qoşun 
hissələri  Naxçıvan  mahalmı  erməni  silahlı  dəstələrinin  Zəngəzur  və 
s.  yerlərdən  etdikləri  hücumlardan  qətiyyəto  qoruya  bilmişdi. 
Osmanlı  hərbi  qüwələrinin  Qafqazdan,  o  cümlədon  Azərbaycandan 
çəkilməsini  nəzərdə  tutan  Mudros  barışığının  (1918.  oktyabr) 11-ci 
maddəsinə əsasən,  1 Qafqaz korpusu da Naxçıvanı  toı k  ctdi.
Başbakanlıq  Osmanlı  Arxivinin  (BOA) əsasən  “H ariciye Nezareti 
Siyasi  K ısım ” 
fondundan  əldə  edilmiş  sənodloıdə  N axçıvan 
qazusında  həyata  keçirilən  qırğınlar  və  vəhşiliklor  öz  miqyasına, 
forma  və  metodlarına  görə  tarix  boyu  insanlığa  qarşı  törədilmiş, 
unudulması 
və  unutdurulması 
mümkün  olmayan 
ən  qəddar 
cinayətlərdən  biridir.  Həmin  sənədlərdə  1919-cu  ilin  yayından 
başlayaraq  1921-ci  ilin  əvvəlinə  qədərki  dövr  orzindo  Naxçıvan 
qəzasında  erməni  silahlı  dəstələrinin  silahsız  azorbaycanlı  əhaliyə 
qarşı  həyata  keçirdikləri  soyqırımı  cinayətləri  haqqında  ibrətamiz 
materiallar öz əksini  tapmışdır.
Məsələn  1919-cu  il  iyulun  17-də  tərtib  olunmuş  bir  sənəddə 
[13]  Naxçıvan  və  ətrafında  yaşayan  əhaliyə  qarşı  ermənilərin 
törətdikləri  zülmlər  haqqında  məlumat  verilir.  Sənəd  Ərzurum  XV 
Nizami  ordusuna  göndərilən  teleqramlardan  ibarətdir.  Sənəddə
ohaliyə  “ermənilər  tərəfindən  tətbiq  olunan  ziilm  və  həqarotlor, 
yarıçılpaq  dinc  əhalinin  vəhşiliklə  məhv  edilməsi,  imdad  istəmək 
iiçün  qopardığı  fəryad  və  ciyərləri  yandıran  nalələri”  təsvir 
olıınmuşdur.
Həmin  il  iyulin  24-də  tərtib  olunmuş  digər  bir  sənəddə  [14]  isə 
ermənilərin  Naxçıvan  ətrafındakı  kəndlərə  hücum  edərək  minlərcə 
miisəlmanı  qətl  etdikləri  haqqında  məlumat verilir.
Ermənilərin  Naxçıvan  qəzasında  həyata  keçirdiyi  soyqırımların 
daha  çox  olmasının  əsas  səbəbi  Naxçıvan  bölgəsinin  əlverişli  strateji 
m ö\qedə  yerləşməsi  və  burada  2  aylıq  erməni  idarəçiliyinin  totbiq 
olunmasıdır.  Naxçıvan  bölgəsində  ermənilərin  azərbaycanlılara  qarşı 
həyata 
keçirdiyi  soyqırımlar  daha  əvvəl 
başlamışdı. 
Xiisusi 
Zaqafqaziya 
Komitəsi 
(1917, 
mart-noyabr) 
və 
Zaqafqaziya 
Komissarhğı  (1917,  noyabr  -  1918,  aprel)  bu  qırğının  qarşısını 
almaqda  fəalhq göstərmədi.  Osmanlı  ordusunun  bölgəyə daxil  olması 
Naxçıvanın  həyatında  mühüm  hadisə  oldu.  Azorbaycan  Xalq 
C'ümhuriyyətinin  qurulması  (1918,  28  may)  dövlətin  ərazi  biitövliiyü 
uğrunda  mübarizəni  gücləndirdi.  Lakin  Mudros  barışığına  (1918-ci  il 
oktyabr)əsasən,  türk  ordusunun  Azərbaycanı,  o  cümlədon  Naxçıvanı 
tork  ctməsi  vəziyyəti  ycnidən  mürəkkəbləşdirdi.
Bölgə  ohalisini  qırğınlardan  xilas  etmək  məqsodilo  Naxçıvan- 
Şorur-Dorəloyəz  və  Ordubad  qozalarını,  homçinin  Sordarabad, 
Ulııxanh,  Vedibasar,  Qəmərli,  Mchri  və  b.  ərazilori  əhato  edon 
ınoholli  -  Araz-Türk  Rcspublikası  (1918,  noyabr  -  1919,  mart) 
quruldu.  Azərbaycamn  Xalq  Cümhuriyyəti  Hökuınoti  bölgodo 
\oziyyəti  yaxşılaşdırmaq  məqsədilə  1919-cu  il  28  fevral  tarixli  qorarı 
ilo  Conub-Qorbi  Azərbaycan  gencral  qubcmatorluğu  yaratınışdı. 
Tiirklərin  bölgoni  tərk  etmosindon  sonra  burada  fəallaşan  ingilislor 
Naxçıvanda  toxıninən  iki  ay  miiddətino  (1919,  may-iyul)“ermoni 
idaroçiliyi”  qurmağa  nail  oldularjakin  xalqın  qotiyyotli  miiqavimoti 
noticosindo  onun  faktik  fəaliyyotini  toınin  edo  bihnodilor  [5,  373- 
374].
Bölgə  ohalisinin  iradəsi  əleyhinə  olan  bu  idaroçilik  Naxçıvaıı 
qəzasını  Erınənistan  (Ararat)  Rcspublikasına  birloşdirmok  moqsodi

---

güdürdii.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  Hökuməti  və  bölgə  ə h a l i s i  
tarixi  Azərbaycan  ərazisi  olan  Naxçıvanın  zorla  onun  ə l i n d ə n  
qoparılması 
təhlükəsi 
qarşısında 
zəruri 
tədbirlər 
g ö r m ə k  
məcburiyyətində qaldı,  "erməni  idarəçiliyi"nə  yol  verməmək tə lə b lə ri 
ilə  Paris  Sülh  Konfransına  (1919),  müttəfıq  dövlətlərin  Q afq azd ak ı 
nlimayəndəliklərinə  dəfələrlə  müraciət  edildi.  Lakin  bu  m ü raciətlərə 
məhəl  qoyulmadığından  yerli  əhali  "erməni  idarəçiliyi"nə  öz  q ü v v ə s i 
ilə  son  qoymaq  qəranna  gəldi;  əli  silah  tutan  kişi  əhalisi  a r a s m d a  
səfərbərlik  keçirildi.  Görülmüş  zəruri  hərbi  hazırlıq  tədbirlərindən 
sonra  iyulun  18-i  ilə  25-i  arasında Naxçıvanı  və  ətraf əraziləri  iş ğ a lç ı 
erməni  silahlı  qüvvələrindən  təmizləmək,  habelə  qondarma  " e r m ə n i 
idarəçiliyi"nə  son  qoymaq  məqsədilə  qanlı  döyüşlər  aparıldı.  1 9 1 9  
ilin  25  iyulu Naxçıvan  mahalının  erməni  işğalçıları  üzərində  q ə lə b ə s i 
günü  kimi  xalqın  yaddaşına  əbədi  həkk  olundu,  erm ənilərin 
Naxçıvan  bölgəsindəki  siyasi,  hərbi  və  iqtisadi  mövqelərinə  sarsıdıcı 
zərbə  endirildi  [6;  19].
Ermənilərin  Naxçıvanda  qısa  müddətdə  idarəçilik  cəhdi  b ö lg ə y ə  
ağır  zərbə  vurdu  və  burada  saysız-hesabsız  soyqırımlara  yol  a ç d ı . 
BOA-dan  əldə  olunan  sənədlər  sübut  edir  ki,  ermənilər  N ax çıv a n  
qəzasında  öz  bədnam  niyyətlərinə  nail  olmaq  üçün  dinc  əh alin in  
canlı-canlı  yandırılması, kütləvi  şəkildə  diri-diri  torpağa basdırılması. 
vəhşicəsinə  canlı  halda  balta  ilə  doğranması,  amansız  işgəncələrlə 
son  nəfərədək  qətl  edilərək  Araz  çayına  tökülməsi  kimi  ən  qəddar  və 
ağılasığmaz  əməllərə  əl  atmaqdan  belə  çəkinməmişlər.  Təkcə  bir  g ü n  
ərzində Naxçıvan  və Şərurda 45  kənd  tamamilə məhv edilmişdir  [9].
Əgər  1918-ci  ilin  mayına  qədər  azərbaycanlı  əhaliyə  qarşı  kütləv i 
talanlar  və  vəhşiliklər  I  Dünya  müharibəsində  iştirak  etmiş  erm əni 
hərbi  hissələri  və  yerli  ermənilərin  quldur dəstələri  tərəfındən  həyata 
keçirilirdisə,  Ararat  Respublikasının  yaranmasından  sonra  tü rk - 
müsəlman  əhalisinin  soyqırımı  rəsmi  İrəvanın  dövlət  siyasətinə 
çevrildi  və  bu  işdə  dövlətin  nizami  silahlı  qüvvələrindən  fəal  istifadə 
olunmağa başlandı.
Başbakanlıq  Osmanlı  Arxivinin  sənədləri  içərisində  Naxçıvan 
qəzasında  erməni  idarəçiliyi  dövründə  erməni  hərbi  birləşmələrinin
həvata  keçirdiyi  soyqınmları  əks  etdirən  materiallar  daha  çoxdıır.
1919-cu  ilin  iyulunda  tərtib  olunmuş  bir  sənəddə  erməni  hərbi 
birləşmələrinin  Naxçıvan  qəzasının  Ycngicə,  Qıvraq  kəndlərinə  silah 
toplamaq  bəhanəsi  ilə  hücum  edib  yerli  əhaliyə  görünməmiş 
işgəncələr  vcrməsi  -   günahsız  əhalini  canlı-canlı  yandırması  və  diri- 
diri  basdmnası  təsvir  olunmuşdur.  Canını  qurtaran  insanlar  doğma 
kəndlərini  tərk  edərək  dağlara  çəkilmişdir.  Bundan  əlavə,  adı  çəkilən 
kəndlərdəki  ınəhsulların  və  bütün  əşyaların  ermənilər  tərəfindən 
tamamilə qəsb edildiyi  qeyd  olunur [11].
Digər  tərəfdən  Birləşmiş  Ştatlar  Cənubi  Qafqaz,  İran  və 
Türkiyənin  qovuşuğunda  yerləşən  Naxçıvana  xüsusi  hərbi-strateji 
əhəmiyyəti  olan  ərazi  kimi  baxırdı.  Qafqazda  niifuz  dairəsi 
qazanmağa  çalışan  ABŞ-m  əlverişli  strateji  mövqcdə  yerləşən 
Naxçıvan  bölgəsində  möhkəmlənmək  planları  Antanta  dövlətlərinin 
Ermənistana  ali  komissar  təyin  etdikləri  amerikalı  polkovnik 
V.Haskelin  1919  ilin  scntyabrında  irəli  sürdüyü  "Haskel  lavihələri" 
adlandırılan  sənəddə  öz  əksini  tapmışdı.  Layihədə  Azərbaycan 
torpaqları  olan  Naxçıvan  və  Şərur-Dərələyəz  qəzalarımn  əlahiddə 
bitərəf  zona  elan  cdilməsi  və  bu  ərazidə  Naxçıvan  gcneral- 
qubernatorluğunun  yaradılması  nəzərdə  tutulurdu.  ABŞ-ın  himayəsi 
altm  Naxçıvana  yiyələnınəyə  çalışan  Ararat  Respublikası"Ilaske! 
laYİlıələri"n\n  gerçəkləşınəsi  iiçün  canfəşanlıq  göstərirdi.  1919  ildə 
ABŞ  Azərbaycan  ərazisinin  bir  hissəsini  -  Naxçıvan  diyarını  ələ 
kcçirməyə  cəlıd  göstərdi.  V.Haskelin  Azərbaycan  və  daşnak 
Hrmənistam  lıökuməllərinə  göndərdiyi  diıektivdə  göstərilirdi  ki, 
Naxçıvan  diyarında  və  Şərur-Dərələyəz  qəzasında  başda  amerikan 
general-qubcrnatoru  olınaqla  "Neytral  idarə zonası"  təsis  edilir.  Lyııi 
zamanda  polkovnik  Haskcl  dəınir  yollarının  və  İrəvanla  Culfa 
arasındakı  teleqraf  xəttinin  Biıiəşmiş  Ştatlarm  nəzarəti  altıııa 
verilməsini  tələb edirdi.
Ilaskcliıı  müavini  polkovnik  Ccyms  Rey  1919  il  oktyabnn  24-də 
Naxçıvana  gəldi  və  Miisəlman  Milli  Şıııası  qarşısında  V.IIaskelin 
bəyanatını 
elan 
edərək, 
qubernatorluğun 
yaradıldığını, 
ABŞ 
ordıısuııun  miihəndisi,  polkovnik  Ldmund  L.Dellinin  ona  başçı  təyin

---