Şəkİ və onun TƏbabəT tarİxİ
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
“İran indi sahibsiz qalıb və hər kəs bir məmləkət zəbt etməklə məşğuldur. Onların təkbaşına Rusiyaya müqavimət göstərə bilməyəcəkləri məlumdur. Hamımız mərhəmətli və şəfqətli padşaha möhtacıq. Tiflis xanlığına ruslar tərəfindən cəbbəxana və sursat göndərilməsinə mane olmaq üçün bölgənin vəziyyətini bilən və etibarlı adamlardan olan Əli Əfəndi məlumat vermək üçün yanınıza göndərilir”. Məhəmməd Həsən xanın bu məktubu onun öz dövrünün görkəmli dövlət xadimi olduğunu və Azərbaycanı düşdüyü fəlakətli vəziyyətdən qurtarmaq üçün yollar axtardığını sübut edir. Gəncə qalasının Rusiyadan yardım alan II İrakli tərəfindən mühasirəyə alınması, Məhəmməd Həsən xan, eləcə də İrəvan xanlığının gəncəlilərin köməyinə gəlməsi sayəsində işğalçıların geri çəkilməyə məcbur olması faktı Çıldır valisi Süleyman paşanın 1785-ci il iyunun 13-də Osmanlı sarayına gön- dərdiyi məktubunda da öz əksini tapmışdır. Bu məktubda diqqət çəkən digər bir fakt isə gürcü çarı II İraklinin Rusiya ilə 1783-cü ildə bağladığı Georgiyevsk traktatının Azərbaycan xanlarına göndərilməsidir. Məktubda qeyd olunur ki: “Tiflis xanı İrakli xanın ruslarla bağlılığını ortaya qoyan və on üç maddədən ibarət olan anlaşma mətni Osmanlı dövlətinə meyl etməmələri təşviq etmələri üçün Azərbaycan və Dağıstan xanlarına göndərildi”. Bəhs olunan məktubda həmçinin Osmanlı sarayından xanlar üçün göndərilən fərmanların, hədiyyələrin sahiblərinə çatdırılması və xanların da buna cavab olaraq öz adamlarını İstanbula göndərmələri haqqında da məlumat verilir: “Azərbaycan və Dağıstan xanlarına çatdırılmaq üzrə göndərilən ali fərmanlar və sultanın hədiyyə və ehsanları xəzinə katibimiz vasitəsilə yerlərinə çatdırıldı. Dövləti-Aliyyədə tam sədaqətlə, səmimi məhəbbətlə himayə olunmaları üçün Quba və Dərbənd hakimi Fətəli xan etibarlı adamı Hacı Əhməd bəyi, Şəki və Şirvan hakimi Hacı Çələbi xan oğlu Məhəmməd Həsən xan üləmasından Əli Əfəndi, Dağıstan əmirlərindən Avar hakimi Ümmə xan (Ömər xan ) etibarlı adamlarından əl-Haski və Şuşa və Qarabağ xanı İbrahim xan Mirzə Məhəmməd adlı etibarlı adamını xəzinə katibimizə qoşaraq göndərmişlər”. Belə bir ziddiyyətli dövrdə Səlim xan taxta çıxır. Səlim xan iki dəfə − birinci dəfə 1795-1797, ikinci dəfə isə 1805-1806-cı illərdə, hər dəfə də 2 ildən də az müddət ərzində hakimiyyətdə olmuş, lakin xan olmaq uğrunda mübarizəsini sonra yenə də davam etdirməsi səbəbindən adı XIX əsrin birinci rübündə daha uzun müddət ərzində, vaxtaşırı olaraq dövrün siyasi gündəmlərində hallanmışdı. Şəki xanlarından Məhəmmədhüseyn xan ın oğlu, Hacı Çələbi xan ın nəticəsi, Məhəmmədhəsən xan və Fətəli xanın atabir qardaşı, Hüseyn xanın isə atası idi. Səlim xan Şəki xanı ikən hakimiyyətini möhkəmləndirmək və düşmənlərinə qarşı hərbi dəstək almaq üçün əvvəl xanlığını Rusiya İmperiyasın ın tərkibinə qatmışsa da, bacısının Qarabağda ruslar tərəfindən öldürülməsindən sonra dərhal Şəki xanlığı ərazisindəki rus qoşununu bu ərazidən çıxartmış, bundan 4 ay sonra əks-hücuma keçən ruslara ciddi müqavimət göstərmiş, lakin sonda məğlub olaraq İrana mühacirət etmişdi. O, hakimiyyətini geri qaytarmaq ümidi ilə bir neçə dəfə İrandan silahlı dəstə ilə Şəkiyə yürüş etsə də, uğur qazana bilməyərək geri çəkilmiş, bir müddət İranda yaşadıqdan sonra Türkiyəyə getmiş və 12 aprel 1826-cı il tarixdə Osmanlı imperiyası ərazisindəki Kir şəhərində vəfat etmişdir. Bundan az sonra, elə həmin ilin 11 avqust tarixində isə Səlim xanın oğlanlarından biri – Hüseyn xan Şəki xanı oldu, lakin onun hakimiyyət dövrü də çox çəkmədi, cəmi 3 aya yaxın davam etdi. Səlim xan sələfi olan qardaşı Məhəmmədhəsən xanın onu “birütbə” saxlamasını və digər qardaşı Fətəli xanın gözlərini çıxartdırmasını gördükdən sonra Şəki vilayətinin bəylərindən özünə yoldaş eləyib 1795-ci ilin mart ayında Şəkidən Cara qaçmış və qardaşını devirmək əzmiylə orada özünə qoşun toplamışdı. 1795-ci ilin son aylarında isə qardaşı Məhəmmədhəsən xan ın Şəki qoşunu ilə Muğana – orada qışlayan İran şahı Ağa Məhəmməd şah Qacar ın sərəncamında olmasından istifadə edib Əliskəndər Hüzzatinin başçılıq etdiyi Car və Avar qoşunu ilə Şəkiyə doğru hərəkət edir. Məhəmmədhəsən xan bunu bilən kimi Ağa Məhəmməd şahdan da əlavə qoşun götürüb Səlim xanı qovmaq üçün Şəkiyə qayıdır. İki qardaş arasında ən şiddətli döyüş Göynük kəndi yaxınlığında baş verir, Səlim xan məğlub olub geri çəkilir. Məhəmmədhəsən xan isə Nuxaya qayıdır, lakin sonra Xaçmaz mahalının Tərkeş kəndində onu gözləyən Dəvəli Mustafa xan Qacar adlı İran sərkərdəsinin yanına getdikdə sərkərdə, şahın sifarişinə uyğun olaraq, onun gözlərini çıxartdırır və özünü də dustaq edib Təbriz ə göndərir. Məhəmmədhəsən xana qarşı belə aqressiv münasibətin səbəbi isə, güman edildiyinə görə, bu ola bilərdi ki, onun tərəfində Göynükd ə vuruşmuş iranlılardan ölən və yaralanan çox olmuşdu. Məhəmmədhəsən xanın kor edilməsi və Təbrizə göndərilməsi, onunla hakimiyyət davası edən qardaşı Səlim xanın Şəkidə xan olması üçün göydəndüşmə bir fürsət idi. Əlbəttə ki, Səlim xan bu imkandan yararlandı, o, Nuxaya gəldi və hakimiyyətə yiyələndi. 1796 -cı ilin əvvəllərində Ağa Məhəmməd şah Qacar İrana çəkildi. Əvəzində isə Cənubi Qafqaza şimaldan general Zubovun başçılığı altında rus qoşunları yeridildi. Ruslar Xəzər sahili əraziləri tutduqdan sonra Gəncəy ə doğru hərəkət etdilər. Bu arada – 18 iyul tarixdə rus hərbi düşərgəsinə gəlmiş Səlim xanın nümayəndəsi Səlim xanın xahişini çatdırdı ki, bir nəfər hörmətli şəxsi göndərsinlər və o, yəni Səlim xan həmin hörmətli şəxsin qarşısında, xalqla birlikdə Rusiyaya sədaqət andı içmək istəyir. General Zubovun Rus çarı II Yekaterinaya göndərdiyi 5 avqust tarixli məktubundan məlum olur ki, tezliklə o, Səlim xanın xahişini yerinə yetirmiş, Səlim xan isə sədaqət andı mətnini imzalamışdı. Lakin az müddət sonra – elə həmin ilin sonlarında imperatriçə II Yekaterina vəfat etdi, onun yerinə taxta çıxan I Pavel isə beynəlxalq vəziyyətlə əlaqədar olaraq rus qoşunlarını Cənubi Qafqazdan geri çağırdı. Bundan sonra – 1797 -ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacar ikinci dəfə Cənubi Qafqaza yürüşə başladı. O, birinci yürüşü zamanı kor etdirdiyi sabiq Şəki xanı Məhəmmədhəsən xan ı da özü ilə götürmüşdü. Məlum olduğu kimi, bu yürüşü zamanı – iyun ayında Ağa Məhəmməd şah Şuşa qalasında öz adamlarının sui-qəsdi nəticəsində öldürüldü. Ölümündən təxminən bir ay əvvəl isə o, sabiq Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanı yenidən Şəkidə hakimiyyətə gətirmişdi. Bunun dəqiq vaxtı isə Şəkid ə tərtib olunmuş maddeyi-tarixdə belə göstərilir: “ Məhəmmədhəsən xan ın Təbrizd ən gəlməsi və Səlim xanın getməsi tarixi: 12 zilqədə 1211 (9 may 1797)”. Bəli, XIX əsrin əvvəllərində bütün Azərbaycan kimi Şəki xanlığı da Rusiya təhlükəsi ilə üz-üzə qalmışdı. 1801-ci ildə Şərqi Gürcüstanın Rusiya tərəfindən işğalı çarizmin bütün Cənubi Qafqazı ilhaq etməsinin başlanğıcı oldu. 1803-1804-cü illərdə Car-Balakən və Gəncə xanlıqları Rusiya tərəfindən işğal edildi. Sonra rus ordusunun baş komandanı general Sisianov Şəki xanı Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|