Sh. Sh. Shodmonov

2
-jadval
0 ‘zbekiston Respublikasida 2000—2010-yillarda inflatsiyaning
asosiy ko‘rsatkichlari
(o‘tgan yilning mos davriga nisbatan narxlarning o ‘sishi, foizda)
YiBar
Iste’mol tovarlari narxlari
yig‘ma indeksi (INI)
Oziq-ovqat
tovarlari
Nooziq-
ovqat tovarlari
Xizmatlar
2000
2 4 ,9
18,9
36 ,6
47,1
2001
27,4
27,9
21,1
3 6 ,9
2002
27 ,6
28,0
19,3
4 1 ,3
2003
10,3
5,4
13,9
30,9
2004
3,7
-1 ,2
5,3
22,1
2005
7,8
6,7
6 ,9
13,5
2006
6,8
3,9
8,0
15,4
2007
6,8
3,3
8,4
17,2
2008
7,8
2,7
7,7
27 ,2
2009
7,4
2,5
7,1
2 2 ,4
2010
7,3
2,1
6,8
2 1 ,5
0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari.
Bu a lb a tta , 0 ‘zbekiston da m illiy valu ta « s o ‘m» m uom alaga 
kiritil-
ga n id a n keyingi olib borilgan m u staqil iqtisodiy siyo sa t bilan b o g ‘liqdir.
90

---

6.4. Inflatsiyaning iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlari va
uni jilovlash usullari
Har bir mamlakatda inflatsiya mavjudligi undagi iqtisodiy holatning 
yomonlashuviga sabab bo‘ladi. Ushbu salbiy holatlar quyidagi yo‘nalish- 
larda yuzaga chiqadi:
1) ishJab chiqarish hajmi qisqaradi, chunki narx-navolarning doimiy 
tarzda tebranib turishi ishlab chiqarishni rivojlantirishga bo‘lgan istiqbol- 
larga ishonchni yo‘qotishga olib keladi;
2) ishlab chiqarish sohasidagi kapital savdo va vositachilik ope- 
ratsiyalariga oqib o ‘tishi kuzatiladi. Chunki savdo va vositachilik 
sohalarida kapital aylanishi tez amalga oshadi va katta foyda keltiradi. 
Inflatsiya yuqori bo'lgan davrda aholi o ‘rtasida puldan qochish holati 
kuzatiladi, ya’ni kishilar qo‘llaridagi pullarni imkoniyat darajasida 
tezroq sarflashga harakat qiladilar. Ular pullarga turli tovarlar sotib 
oladilar. Buning natijasida savdo va vositachilik do‘konlarida tovarlar 
tez sotiladi;
3) narx-navoning keskin va notekis o‘zgarishi natijasida chayqovchilik 
kengayadi. Inflatsiya natijasida tovar tanqisligi (defitsit) yuzaga chiqadi. 
Ushbu taqchillik narx-navoning keskin ko‘tarilishiga olib keladi;
4) davlat moliya resurslari qadrsizlanadi. Davlat budjeti daromadlari 
budjet xarajatlari amalga oshirilgunga qadar davrda qadrsizlanadi. Budjet 
daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi mutanosiblikni saqlash qiyinlashadi 
va buning natijasida budjet taqchilligi (defitsit) yuzaga chiqadi;
5) mamlakatda kredit operatsiyalari cheklanadi. Chunki inflatsiya 
darajasi tufayli yuridik va jismoniy shaxslarga tijorat banklaridan beri- 
ladigan kreditlarining foiz stavkalari yuqori darajada o‘matiladi. Ushbu 
salbiy holat ishonchni pasaytiradi.
Inflyatsiyaning eng asosiy ijtimoiy oqibati bo‘lib, daromadlar va 
boyliklarni qayta taqsimlanishining amalga oshishi hisoblanadi. Ushbu 
qayta taqsimlanish quyidagi omillar natijasida amalga oshadi:
— mamlakat aholisining daromadlari indeksatsiya qilinmasligi;
— tijorat banklari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga berila- 
digan kreditlar baholar indekslarining o ‘zgarishini hisobga olinmagan 
holda berilishi.
Inflyatsiya sharoitida mamlakatda ichki mahsulot va milliy daromad 
quyidagi yo‘nalishlarda qayta taqsimlanadi:
1) 
milliy iqtisodiyot tarmoqlari, ishlab chiqarish sohalari va mamlakat 
hududlari o ‘rtasida narx-navoning notekis o ‘sishi natijasida;
91

---

2) mamlakat aholisi va davlat o ‘rtasida. Bunda davlat tomonidan 
muomaladagi ortiqcha pul massasidan qo'shimcha daromad sifatida 
foydalanadi. Xalqaro amaliyotda bu inflyatsion soliq deb nomlanadi;
3) mamlakat aholisining sinflari va turli toifalari o‘rtasida. Mahsu- 
lotlar va xizmatlarga bo‘lgan narx-navoning notekis o‘sib ketishi nati­
jasida aholi o‘rtasida ijtimoiy toifalarga bo'linish (boylar, kambag‘allar, 
qashshoqlar), mulkiy holatdagi farqning chuqurlashuvi, jamg‘armalar 
va joriy iste’molning keskin o‘zgarishi yuzaga chiqadi. Inflatsiyaning 
ijtimoiy salbiy ta’siri eng awalo qat’iy belgilangan daromadlari oluvchi 
shaxslar hisoblangan - nafaqaxo'rlar, nogironlar, ko‘p farzandll oilalar 
va davlat xizmatchilari (o'qituvchilar, vrachlar, bog‘cha xodimlari va 
boshqalar) uchun juda og'ir kechadi;
4) debitorlar va kreditorlar o'rtasida. Ushbu holatda qarz olinganda 
pul qadrsizlanishi natijasida debitorlar daromad oladi va buning aksi, 
kreditorlar qo'shimcha zarar ko‘radi.
Biz yuqorida keltirgan inflatsiyaning iqtisodiy va ijtimoiy salbiy 
oqibatlari qo‘shimcha ravishda mamlakatmng tashqi iqtisodiy aloqalariga 
ham faol ta ’sir ko'rsatadi. Inflatsiya darajasi yuqori bo'lgan mamlakatlar 
bilan qo‘shimcha sug‘urta va turli kafolatlar asosida o‘zaro munosabatlar 
olib boradilar. Xalqaro amaliyotda ushbu munosabatlar savdoning 
kamsitilishi yoki diskriminatsiya deb nomlangan.
Mamlakat iqtisodiyotiga ayniqsajilovlanmagan (giperinflatsiya) juda 
salbiy ta ’sir etadi. Buning natijasida iqtisodiy va ijtimoiy qarama- 
qarshiliklar keskinlashadi, aholi o‘rtasida hukumatga bo‘lgan norozilik 
kuchayadi. Shuning uchun, hukumat qarama-qarshiliklarni ijobiy hal 
etish, milliy pul tizimini barqarorlashtirish uchun oqilona ishlab chiqilgan 
inflatsiyaga qarshi chora-tadbirlarni amalga oshirishi lozim bo‘ladi.
Jahonning iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarida inflatsiyaga qarshi 
kurash olib borishda juda katta nazariy va amaliy tajriba to ‘plangan. 
Inflatsiyani butunlay yo‘qotish imkoniyati yo‘q. Chunki uni yuzaga 
chiqishiga sabab bo‘lgan omillarni (ichki va tashqi, pullik va pulsiz) 
to ‘liq yo‘qotish mumkin emas. Shuning uchun hozirgi davrda eng asosiy 
maqsad inflatsiyani butunlay yo‘qotish emas, balki uni boshqaruvchan 
qilish va uning salbiy iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlarini zaiflashtirish 
hisoblanadi.
Dunyoning turli mamlakatlarida hukumat tomonidan mavjud iqti­
sodiy-ijtimoiy shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda inflatsiyaga qarshi 
turli antiinflyatsion siyosatlar ishlab chiqiladi va ular amalga oshiriladi. 
Davlat tomonidan antiinflyatsion siyosatni olib borishda turli chora-
92

---

tadbirlar — budjet, ijtimoiy, soliq, baho, kredit-moliya, sanoat-inves- 
titsiya, tashqi iqtisodiy va emissiya amalga oshiriladi.
Budjet siyosati — bu davlatning asosiy iqtisodiy siyosati hisoblanadi va 
lining asosiy maqsadi mamlakatning aniq belgilangan muddatti mobaynida 
^jtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ustuvor yo'nalishlari belgilanadi va amalga 
oshiriladi. Budjet siyosati yordamida soliqlar va yig‘imlar asosida yig‘ilgan 
davlat moliya resurslarini umummilliy vazifalarni bajarish uchun qayta 
taqsimlanishi amalga oshiriladi. Budjet siyosatining asosiy tarkibiy qismi 
bo‘lib, ijtimoiy siyosat hisoblanadi. Chunki mamlakatdagi ijtimoiy tadbirlami 
moliyalashtirish asosan davlat budjeti tomonidan amalga oshiriladi.
Soliq siyosati — bu davlatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy vazifa- 
Jarini bajarishi uchun zarur moliya mablagMarini yig'ish, ya’ni xo'jalik 
yurituvchi subyektlar va mamlakat aholisidan soliqlar, to'lovlar hamda 
majburiy ajratmalarni belgilash, ularni undirish yuzasidan qonun asosida 
belgilangan tizimdir.
Baho siyosati — bu mahsulotlar, xizmatlar va to'lovga qobiliyatli 
talab o'rtasidagi mutanosiblikka erishish hamda uni tartibga solib turish 
bilan bog‘liq siyosatdir.
Kredit-moliya siyosati — bu Markaziy bank tom onidan qayta 
moliyalashtirish stavkasi, majburiy zaxiralar me’yori va ochiq bozordagi 
operatsiyalar orqali mamlakat bank-kredit tizimini boshqarish hamda 
tartibga solib turishdan iborat.
Sanoat-investitsiya siyosati — bu yalpi ichki mahsulotning o'sishini 
ta ’minlovchi mamlakat sanoat-texnologik qudratini rivojlantirishga 
qaratilgan siyosatdan iborat.
Tashqi iqtisodiy faoliyat siyosati — bu davlat tomonidan tashqi iqtisodiy 
faoliyatni boj-ta’rif dastaklari yordamida tartibga solib turishdan iboratdir.
Emissiya siyosati — bu Markaziy bank tomonidan milliy iqtisodiyot- 
^ning holatiga asosan muomalaga qog‘oz pul chiqarish, ularning 
t aylanishini tartibga solish va muomaladagi ortiqcha pullarni aylanmadan 
chiqarib turishdan iborat siyosatdir.
Dunyoning har bir mamlakatida hukum at tom onidan amalga 
oshiriladigan antiinflyatsion siyosati mavjud inflatsiyani tartibga solishga 
hamda uning o'sish sur’atlarini pasaytirishga qaratilgan bo'lishi lozim. 
Bunday siyosatni olib borishda asosan ikki shakldan foydalaniladi:
1) pul islohotlarini amalga oshirish;
2) «Inflyatsion» jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish.
Pul islohotlari — bu mamlakatdagi pul muomalasini tartibga solish va
kuchaytirish maqsadida davlat tomonidan mavjud pul tizimini to'liq yoki
93

---

qisman o‘zgartirishni amalga oshirishdir. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish 
holati, pullaming ta’minlanganlik darajasiga asosan pul islohotlarining 
revalvatsiya, devalvatsiya va denominatsiya usullaridan foydalaniladi. 
Iqtisodiyoti rivojlangan davlatlardan Germaniya Federativ Respublikasi, 
Isroil va boshqalarda revalvatsiya usulidan foydalanildi. Revalvatsiya o‘z 
mohiyatiga asosan milliy pul birligini xorijiy valutaga nisbatan kursini 
ko‘tarib qo'yishdan iborat. Pul islohotining ikkinchi usuli bo‘lib, devalvatsiya 
hisoblanadi. Devalvatsiya o‘z mohiyatiga asosan milliy pul birligini xorijiy 
valutaga nisbatan tushirib qo‘yishdan iborat. Devalvatsiya usulidan asosan 
iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o'tayotgan mamlakatlarda keng 
foydalaniladi. Pul islohotining uchinchi usuli bo‘Hb denominatsiya 
hisoblanadi. Denominatsiya o‘z mohiyatiga asosan milliy pul birligidagi 
ortiqcha nollarni olib tashlab, muomalaga yangi pullarni chiqarishdan 
iborat. Denominatsiya usulidan Rossiya (3 dona nolni olib tashladi) va 
Turkiya (liradan 6 dona nolni olib tashladi) hukumatlari foydalanishdi.
Inflyatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish o ‘z 
mohiyatiga asosan mamlakatda tovar va xizmatlarga bo‘lgan narx- 
navoning o‘sib borishini cheklash hamda pul tizimini barqarorlashtirish 
maqsadida davlat tomonidan aniq chora-tadbirlarni amalga oshirishdan 
iboratdir. Ushbu chora-tadbirlar ikki yo‘nalishda olib boriladi:
1) Deinflatsion siyosat. Ushbu siyosat mamlakatda pulga bo‘lgan 
talabni pul-kredit va moliya mexanizmlari yordamida tartibga solib 
turadi. Deinflatsion siyosat davlat xarajatlarini qisqartirish, kreditlar 
uchun foiz stavkalarini oshirish, soliq yukini kuchaytirish (soliqlar soni 
va ularning foiz stavkalarini ko‘tarish) va pul massasini cheklashni o‘z 
ichiga oladi. Shuni ta’kidlash lozimki, deinflatsion siyosat mamlakatdagi 
iqtisodiy o‘sishning sekinlashuviga sabab bo‘ladi;