Shaxs va jamiyat
Yüklə 1,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
| insoniyat jamiyatini
ijtimoiy-madaniy sifatlarda olib qarashdan unga sivilizatsiyaviy yondashish lozimligi kelib chiqadi. bunga ko‘ra, jamiyat rivojlanishi to‘g‘ri chiziqli tarzda yuz beradi, deyish bir yoqlama fikr va shu jihatdan marksistik ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya to‘g‘risidagi qarashlar o‘z qiymatini yo‘qotdi; – tarixiy jarayon – bu sivilizatsiyalarning kelib chiqishi, mavjud bo‘lishi va rivojlanishidan hamda umrini yashab, so‘ng sahnadan ketishidan iboratki, bundan insoniyat yashash makonining istagan joyida taraqqiyot boshlanishini istisno etib bo‘lmaydi. albatta, bu jarayon birdan, kutilmagan tarzda yuz bermay, balki tegishli obyektiv va subyektiv shart-sharoitlar natijasi o‘laroq amalga oshadi; – sivilizatsiyaviy yondashish tamoyili mantiqiy ravishda sivi- lizatsiyalarning, dastavval, Sharq va G‘arb tiplarini, so‘ngra bular- ning har biridagi kichik tiplarini farqlashni taqozo etadi. binobarin, sharq sivilizatsiyasi tarkibida hind, xitoy, turkiy, arab musulmon va boshqa sivilizatsiya kichik tiplari mavjudligidan ko‘z yumib bo‘lmaydi; – o‘zining sivilizatsiyaviy tavsifiga ko‘ra Turon – Movarounnahr– Turkiston–O‘zbekistonning qadimgi o‘tmishidan hozirga qadar ming yilcha davrni qamragani, ayniqsa, e’tiborlidir. bu mingyilliklar boshida zardushtiylik dini maydonga keldi, ilk davlatlar shakllandi, shaharlar qurildi, sug‘orma dehqonchilikka asoslangan qishloq xo‘jaligini cho‘l-u sahro chorvachiligi o‘zaro to‘ldirdi va hokazo; – Movarounnahrning arab-islom xalifaligiga qo‘shib olinishi bu yerda, musulmon dinining va hududiy tarqoqlikka (yigirmatacha beklikka) barham berib, uyg‘onishning (renessans) birinchi davri boshlanishiga yo‘l ochdi. natijada amudaryo va sirdaryo mintaqasi umumiy islomiy sivilizatsiya miqyosida yetakchi o‘ringa chiqdi. movarounnahrdan chiqqan olim-u fozil, donishmand-u ilohiyotchilar xalifalik markazida ham peshqadamlik qilganlar; – mo‘g‘ullar hukmronligiga chek qo‘yib, yurtda davlat mustaqilligini tiklagan Amir Temur va uning yetuk izdoshlari o‘z Xotima www.ziyouz.com kutubxonasi 213 yaratuvchilik faoliyatlari bilan bu yerda renessansning ikkinchi bosqichini ta’minladilar. lekin dashti qipchoqdan temuriylar sulolasi o‘rniga kelgan ko‘chmanchilar hozirgi O‘zbekiston hududini ma’lum yillarda bir davlat ostiga birlashtirgan bo‘lsa-da, sivilizatorlik rolini bajara olmadilar. keyinroq bu hududda uchta mustaqil xonlik qaror topdi, ijtimoiy turg‘unlik uzoq davom etdi; – Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlaka qilinishi mavjud ijtimoiy turg‘unlikni chuqurlashtirdi, barqarorlashtirdi. Olib borilgan muayyan ishlar (masalan, temiryo‘llar qurilishi) metropoliya maqsadiga eng ko‘p darajada mos kelgan. Rossiyadagi inqilobiy o‘zgarishlar ham turkiston ahvolini yaxshi tomonga o‘zgartirmadi. sovet hokimiyatining zo‘ravonlik bilan o‘rnatilishi esa chinakamiga kataklizmni eslatadi. O‘zbekiston bolsheviklar boshlagan eksperimentdan dahshatli zarar ko‘rdi; – jahoniy jarayonlarning sivilizatsiyaviy talqini shuni ko‘rsata- diki, avvalboshdan turli sivilizatsiyalar beshigi bo‘lgan sharqda hayot o‘zaro bir-birini to‘ldiradigan sug‘orma dehqonchilikka, chorvachilikka asoslanganidan kishilar turmushida axloq-odobning o‘ziga xos qoidalari hamda urf-odatlari va an’analarining barqarorligi qayd etiladi. shunga ko‘ra, kishilar taqdirida, avvalo, tabiat, sotsium jihatidan esa davlat belgilovchi rol o‘ynagan; – Sharq buddaviylik, nasroniy va islom kabi jahoniy dinlar vatani ekanligidan bu xil sivilizatsiyalar harakatlantiruvchi kuchlari ham tegishli tarzda ayni shu e’tiqod shakllari bo‘lgan. bu yerda islomiy bag‘rikenglik, halollik, tijoratga asoslangan diniy iqtisodiyot yangi sivilizatsiya asosi bo‘lgan. islomda tasavvuf alohida hodisa hisoblanib, unda targ‘ib qilingan antropotsentrizm, aql bilan qanoatlanmay ruhni chiniqtirish orqali poklik va kamolotga erishish g‘oyalari hozirgi davr sharoitlarida ham katta ahamiyatga molikdir; – G‘arb sivilizatsiyasi jarayonlari kechishidagi antik, nasroniylik o‘rta asrlari va renessans davrlari qanchalik o‘z zaminlariga tayanganliklari bilan tavsiflanmasin, yunon-rim bosqichidan boshlab Sharq sivilizatsiyalari ta’sirida bo‘lgan. xususan, islomiy sivilizatsiya yevropa o‘rta asrlarida kechgan ijtimoiy-madaniy jarayonlarga sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatgan; – reformatsiya va ma’rifatparvarlik davrlarida shakllangan www.ziyouz.com kutubxonasi 214 sivilizatsiya maqomatiga ko‘ra jahoniy miqyosda bo‘ldi. Fan-texnika o‘zgarishlari asosida sanoat inqilobi shaklida namoyon bo‘lgan bu sivilizatsiya, ayni vaqtda, mustamlakachilikni berdi, o‘zining shimoliy amerika variantida qulchilik mehnatidan keng foydalandi; – hozirgi jahoniy sivilizatsiya g‘arb-industrial tipining asosiy tavsiflari tahlili ko‘rsatadiki, uning ratsional-texnikaviy asoslarida ma’naviyat yetarli darajada o‘z ifodasini topmagan. bu ma’noda sharqona sivilizatsiyalar ajralib turadi; – O‘zbekiston davlatining jahoniy maqomini belgilashda hamisha uning sharqqa mansubligidan va markaziy Osiyoda sivilizatorlik rolini o‘ynaganligidan kelib chiqmoq kerak. ayni vaqtda, hozirgi g‘arb sivilizatsiyasi ratsionalizmi yutuqlarini (sanoatlashganlik, kompyuterlashganlik, siyosiy demokratiya, inson hayotining oliy qadriyatligi va hokazolarni) ijodiy o‘zlashtirishga erishish zarurligi ham ravshandir; – global muammolar asosiy jihatlari (ekologiya, yadro quroliga ega bo‘lgan davlatlar bilan mintaqaviy yaqinlik, «uchinchi dunyo»ga mansublikni ifodalaydigan ijtimoiy muammolar va hokazolar) bilan O‘zbekistonni o‘z girdobiga tortdiki, ularni bartaraf etishda mamlakat Jahon hamjamiyati bilan doimiy va samarali hamkorlik qilmog‘i o‘z- o‘zidan ma’lum. – shakllanib kelayotgan axborot-texnikaviy jamiyatda inso- niyatning umumsayyoraviy taqdirini ifodalash imkoniyatlari oshib borishini bashorat qilish mumkin. bu jarayon ikki tomonlama – salbiy va ijobiy kechayotgan globalizatsiyadan iboratdir. bunda salbiy jihatlarning o‘rnini mumkin qadar qisqartirish, ijobiy, bashariyat istiqboliga daxldor jihatlarni ko‘paytirish muhim vazifa hisoblanadi. yuqoridagilardan kelib chiqib: mazkur «shaxs va jamiyat» fanini o‘rganish natijasida o‘quvchi, ya’ni, shaxsda atrofidagi ijtimoiy jarayonlar va kishilarning o‘zaro munosabatlariga mustaqil va ongli yondashish ko‘nikmasi va malakasi hosil bo‘ladi. bu ko‘nikma va malakalar har bir shaxsning o‘z faoliyatini to‘g‘ri yo‘llashga xizmat qiladi. pirovard natijada inson va jamiyatning yashashi, rivojlanishi bir-biriga bog‘liqligi tushuniladi. Xotima www.ziyouz.com kutubxonasi |