268
Eustathius (yun.
Εὐστάθιος
Καππᾰδόκης,
m.
IV
yüzillik), Efesli Maksim (lat. Maximus Ephesius, ölüm ili
m. 377/378) kimi nümayəndələri də Yamblix kimi mistika,
teurgiya və hətta cadugərliklə məşğul olmuşdurlar.
Ancaq, fəlsəfəni bu istiqamətə yönəldənlərə qarşı çıxanlar
da
olmuşdurlar.
Onlardan
biri
həmin
məktəbin
ardıcılı Mindioslu Eusebius (yun. Εὐσέβιος Μύνδιος, m.
IV yüzillik) idi. O, cadugərlik və teurgiyaya qarşı çıxış
edərək deyirdi ki, həqiqət dialektik mülahizələrdə açılır.
Fəlsəfənin məqsədi isə insanı məntiqə yönəltmək və onun
beynini təmizləməkdən ibarətdir.
Yeni-platonçuluğun Perqama məktəbinin tanınmış
nümayəndələrindən
biri
Sallustius (lat. Sallustius,
IV yüzillik) olmuşdur. Onun kimliyi haqqında bilgi
yoxdur. Ancaq, Sallustiusdan zamanımıza “Tanrılar və
dünya haqqında” çox önəmli bir əsər gəlib çatmışdır.
Burada yeni-platonçuluq təliminin ontoloji əsasları
sistemli və anlaşıqlı şəkildə verilmişdir.
Sallustiusa görə bütün şeylər kosmosdan yüksək
qatlarda
olanlara
və
kosmik
varlıqlara
bölünürlər.
Kosmosdan yüksək qatlarda olan hər bir şeyin əvvəlində
İlk başlanğıc durur; onu dərk etmək mümkün deyildir(9,
24-27).
Kosmik tanrılar isə onikidir və üçlüklərə bölünürlər
(9, 28-31). Üçlüklərdən birincisi dünyanı yaradanlar (Zeus,
Poseidon, Hefestos), ikincisi onu ruhlandıranlar (Demeter,
Hera, Artemis), üçüncü ona düzən verənlər (Apollon,
Afrodita, Hermes), dördüncüsü isə onu qoruyanlardırlar
269
(Hestia, Afina, Ares). Digər tanrılar isə bunların xidmətində
duranlardırlar.
Hava, günəş, ay və planetlər kimi Kosmik dairələr də
onikidir və onların hər biri bu əsas tanrılarla bağlıdırlar.
Bütün kainat tanrılar kimi əbədidir, onu heç kəs
yaratmamışdır. Tanrılar imkandır, dünya isə o imkanın
gerçəkləşməsidir. Deməli, dünya və tanrılar birlik təşkil
edirlər.
Sallustiusa görə tanrılar ideal aləmdədir və onların
məkanında şər yoxdur. Dünyada isə şər ona görə vardır
ki, həmin ideal dünya burada tam olaraq əks olunmur,
olunsa da onun işığı bu aləmə qismən çatır.
İnsan o tanrılara ibadət etməli, qurbanlar kəsməlidir
ki, onlar onun ehtiyaclarını ödəsin. Tanrıların isə
insanların ibadətlərinə ehtiyacı yoxdur. Onların razılığını
qazanmaq üçün insan həm də xeyirli həyat sürməlidir. Bu
kimi insanların ruhları ölümdən sonra məmnunluqla dolu
həyat sürəcəkdir.
Sallustius əsatirlərin yorumlanması və anlaşılması
probleminə də toxunmuşdur. Onun fikrincə eyni əsatiri
ilahiyyat, təbiət, mənəviyyat, maddiyyat və bunların
qarışığı baxımından yorumlamaq olar. Məsələn, bir əsatirə
görə yunan tanrısı Kronos öz balalarını yemişdir. Bunu
ilahiyyat baxımından izah edərkən bu olay Əqlin özünün
özünə qayıtması deməkdir, çünki burada məcaz var və
Kronos Əqlin təcəssümüdür. Həmin əsatiri təbiət (fiziki)
baxımından izah etdikdə Kronosun öz balalarını yeməsi
zamanın dünyada hər şeyi aşındırması kimi başa
düşülməlidir. Əsatiri mənəvi baxımdan izah etdikdə isə
270
Kronosun öz balalarını yeməsi onun mənəviyyatının
özündə qalması deməkdir. Maddi yorumlara gəldikdə onu
bilmək lazımdır ki, daşlar ya da heyvanlar kimi maddi
şeylər tanrı deyillər, onlar hansısa tanrıları yalnız
təcəssüm edə bilərlər. (9, 13-23)
Perqama məktəbinin daha bir tanınmış nümayəndəsi
isə Roma imperatoru Yulian (lat. Flavius Claudius Iulianus
Augustus, 332 – 363) olmuşdur. Onun hakimiyyətə
gəlməsindən öncə Xristianlıq dövlət dininə çevrilmişdir.
Bundan sonra bütpərəst sayılan antik inanclar və fəlsəfələr
təqiblərə məruz qalmışdır. Yulian isə bu prosesin qarşısını
almağa çalışmışdır. O öncə xristian olmuş, ancaq sonra
antik inancları qəbul edərək Yamblixin və Efesli Maksimin
öyrəncisi olmuşdur. Buna görə də ona xristian ənənəsində
Dinindən Dönmüş Yulian deyirlər.
Öz qısa hakimiyyəti dövründə (m. 361 – 363) Yulian
bütün dinlərin bərabərliyini elan etmişdir. Yulianın
əmrinə əsasən xristianlar bütpərəstlərdən ələ keçirtdikləri
məbədləri və əmlakı kahinlərə qaytarmalı və məktəblərdə
tədris sistemindən uzaqlaşdırılmalı idilər. Onun məqsədi
Xristianlığın təqibi deyil, onunla rəqabət apara bilən
islahatlardan keçmiş antik dinin bərpa edilməsi idi.
Ancaq, Yulian bu məqsədə çata bilməmişdir. Az sonra o
İranla
aparılan
savaşda
döyüşlərin
birində
öldürülmüşdür. Onun həmin döyüşdə öz xristian
döyüşçüləri tərəfindən öldürüldüyü də güman edilir.
Yulianın ölümündən sonra Xristianlıq yenidən dövlət
dininə çevrilmiş və bu proses artıq geriyə dönməz
olmuşdur. (25)
271
Xristianlığın güclənməsi zamanı yaşayan Porfirius,
Yamblix, Proklus kimi yeni-platonçular antik dini
zəmanəyə uyğunlaşdırmağa çalışırdılar. Onlar təktanrılığı
özlərinə məxsus şəkildə təqdim etmiş, mənəvi və əxlaqi
məsələlərə toxunmuşdular; bununla belə antik irslə
bağlılıqlarını kəsməmiş, mistik fəlsəfələrə və teurgiyalara
önəm vermişdilər.
Bir çox Şərq dinlərində günəş tanrılaşdırılırdı. O
zaman Romada Mitra adlı İran tanrısının qnostik kultu
yayılmış, bu din orduya və Romanın hakim dairələrinə
nüfuz etmişdir. Yulian da günəşi tanrı hesab etmiş, onu
təbiətin əsası və həyatın mənası kimi dəyərləndirmişdir.
Ancaq onu gördüyümüz çıxan və batan günəşlə
eyniləşdirmirdi. Yuliana görə gördüyümüz günəş həqiqi
tanrı işığının qismən yansımasıdır (əks olunmasıdır).
Həmçinin Yuliana görə ümumiyyətlə bizim gördüyümüz
dünya həqiqət deyildir. Həqiqətə çatmaq üçün şeylərin
həqiqi mahiyyətinə varmaq lazımdır. Mənəvi təkmilləşmə
də bundan ibarətdir. Onun bu yanaşması Platonun
ideyalar
haqqında
təliminə
uyğun
idi.
Plotinin
emanasiyasına uyğun olaraq Yulianın təlimində bütün
tanrılar və mövcud olan varlıq günəş işığından yaranır.
(18, 454-471)
Yulian zamanımıza yalnız bəzi “Xristianlara qarşı”
kitabından fraqmentlər gəlib çatmışdır. Bu kitabda o,
xristian
rəvayətlərində
olan
məntiqi
ziddiyyətləri
açıqlayaraq Xristianlığın Tanrıdan gəlmədiyini sübuta
yetirmək istəmişdir. Eyni zamanda o, yunan dinində də
çoxlu məntiqsizliklərin və nağılların olduğunu etiraf
Dostları ilə paylaş: |