215
qırxa qədər fəlsəfi nitqləri zamanımıza gəlib çatmışdır.
Onlar
əsasən
dini-fəlfəsi
və
əxlaqi
məzmunludur. “Platona görə Tanrı nədir”, “Sokratın
demonu”, “Tanrıya yalvarmağın mənası var, ya yox?”,
“Hər şey taleyə tabedirsə, iradə azadlığı var, ya
yox?” adlanan fəlsəfi nitqləri daha çox maraq kəsb edir.
Burada din fəlsəfəsinin əsas problemləri olan Tanrının
varlığı, şərin təbiəti, azad iradə və tale problemlərinə diqqət
yetirilir. Bütün bu problemlər sonralar, yəni ortaəsr
fəlsəfəsinin ən mübahisəli məsələlərinə çevrilmişdir.
“Tanrıya yalvarmağın mənası var, ya yox?” nitqində
Maksim demişdir ki, Tanrıdan nəsə istəyən insan istədiyi
şeyə layiq olmalıdır. Əgər layiqdirsə, onda dua etməyin
mənası yoxdur, çünki səbəb-nəticə qanununa görə istədiyi
şeyi duasız da əldə edər. Layiq deyilsə, duaları etsə belə
heç nə almaz. Heç olmasa ona görə ki, layiq olmayana
nəsə vermək ədalətsizlikdir. Tanrı isə ədalətsiz ola bilməz.
Dua etmək heç də istədiyin şeyə layiq olmaq demək deyil.
Layiq olan təvazökar olar, yalvarmaqla heç kəsə əziyyət
verməz. Əziyyət verən və həyasızlıq edən layiq
olmayandır. Ona görə də, dua etməyən layiq olan adam
dua edən layiq olmayandan yaxşıdır. Məsələn, Tanrı
sərkərdə olsaydı və bir qul ondan əskər olmaq istəyində
olduğunu bildirsəydi, məgər o ona istədiyini verərdimi?
Ordu yaşasın deyə əskərliyə layiq olanı əskər edər, qulu
isə qul yerində qoyardı, hətta o ona nə qədər yalvarsaydı
belə. Beləliklə, yalvarmağın mənası yoxdur. (25, 196-204)
Daha sonra Maksim Platona istinad edərək
yazmışdır ki, tanrılar insanlara tale yazmışdırlarsa, onda
216
onlara dua etməyin mənası yoxdur. Çünki, insan istəyi ilə
tale dəyişməz. Hər şey ümumi və fərdidən ibarətdir. İnsan
da kainatın tamlığında bir hissəcikdir. Tanrı isə taleyi
ümumi üçün yazıbsa, fərd olan ayrıca insanın duasını
təmin etməz. Çünki, fərdə görə o tamlığı pozmaz. Tanrı
hər fərdin istədiyini təmin etsə, onda tamlıq pozular. Bir
yerdə zəlzələdirsə, onun sakinlərinin duaları ilə ona son
qoyulmaz, çünki o zəlzələ kainat tamlığının bir hissəsidir.
Əlbəttə ki, taledən başqa təsadüf də vardır. Ancaq,
təsadüfün düzəni və düşüncəsi yoxdur. Çünki, öz
ehtiraslarını təmin etmək üçün hökmdarlıq edən kralın
düşünülmüş
siyasəti
yoxdursa,
hər
şey
hərcmərclikdədirsə, onda kraldan nəyi diləmək olar?
Beləliklə, təsadüf olsa belə tanrılara dua etməyin mənası
yoxdur.
Dualar etməkdənsə insan öz işini möhkəm tutmalı,
bacarıqlı olmalı, öz üzərində işləməlidir ki, istədiyinə
layiq olsun. Belə olarsa, onda duasız da istənilən şeyi əldə
edə bilər.
Maksimə görə Sokrat və Platon kimi filosoflar
tanrılara ona görə müraciət etmirdilər ki, özləri üçün nəsə
əldə etsinlər. Onların istəyi yalnız ərdəmli ruh, sakit həyat
və ləyaqətli ölüm idi. (25, 196-204)
Antik dünyanın ən tanınmış yazıçı və filosoflarından
biri Platon məktəbinin davamçısı olan Plutarx (yun.
Πλούταρχος, təxminən
m.
45-127)
olmuşdur.
O,
Yunanıstanın Beotiya vilayətində yerləşən Heroneyadan
idi. Plutarx gənc yaşlarından müxtəlif elmləri və fəlsəfəni
öyrənmiş, platonçu filosof Ammoniusun öyrəncisi
217
olmuşdur. Sonralar isə o, öz evində gəncləri ətrafına
yığaraq onlarla fəlsəfi dərslər keçirmiş. O, həmçinin başqa
yerlərə səfərlər etmiş, tez-tez Romada olmuş, imperiyanın
yüksək
zümrələri
arasında
tanınmışdır.
İmperator Traianus ona himayəçilik etmişdir. Daha sonra
isə Plutarx Delfada yerləşən Apollon məbədinin kahini
olmuşdur.
Plutarxın öyrəncilərinə görə o iki yüzdən çox kitabın
müəllifi olmuşdur. Onlardan bir çoxu bizim zamanımıza
gəlib
çatmışdır.
Müxtəlif
tanınmış
insanların
bioqrafiyalarını qələmə aldığına görə həmin əsərlərin
bəzilərini “Bioqrafik”; digərləri isə daha çox əxlaq dair
olduqlarına görə “Əxlaqi” (moralia) adlandırırlar.
Əsərlərinin çoxluğuna baxmayaraq Plutarx orijinal müəllif
olmamış, fəlsəfəyə yeniliklər gətirməmişdir. O, sadəcə
keçmişdə yaşayan filosofların fikirlərini qələmə almışdır.
Buna görə də elmə misilsiz xidmət göstərmişdir, çünki
antik dünyanın dünyagörüşü bir çox hallarda onun
əsərləri vasitəsi ilə günümüzə gəlib çatmışdır.
Plutarxın əsərləri arasında çoxlu fəlsəfi və əxlaqi
mövzulara həsr edilmiş kiçik yazıları da vardır. Onlardan
biri “Platon
məsələləri”
(yun.
Πλατωνικά
Ζητήματα) adlanır. Orada Plutarx Platonun təlimini
özünəməxsus şəkildə vermişdir. Həmin əsərdə kosmos iki
elementlərdən ibarət təsəvvür edilir: şər olan ruhdan və
maddədən. Maddəni Tanrı yaratmamışdır, ancaq onu
sonradan formalaşdırmış, sonra isə ondan bütün
mövcudiyyəti yaratmışdır. Ruh da Tanrı tərəfindən
yaradılmamış, o hər zaman mövcud olmuşdur. Kosmos
Dostları ilə paylaş: |