218
da yaranmış deyil, o diridir: bir tərəfdən materiyaya, digər
tərəfdən isə Tanrıya bağlıdır. (30, 11-12)
Beləliklə, Plutarxa görə yaradıcı (ikinci) tanrı olan
Demiurqos dünyanı yaradanda ilk başlanğıc (substansiya)
kimi maddəni deyil, o maddənin şər olan ruhla qarışığını
yaratmışdır. Deməli, “şər ruh” da əbədi olaraq hər zaman
olmuşdur. Buna görə də hər şey hərəkətdədir. Ancaq.
Plutarxın Platon fəlsəfəsini bu kimi yorumları başqa
platonçular tərəfindən qəbul edilməmişdir. Bu iddia daha
çox zərdüştiliyin şər tanrısının varlığına bənzərdir. Buna
baxmayaraq “şər ruhu” inkar etsələr belə, platonçuların
bir çoxu maddənin özünü şərlə eyniləşdirirdilər.
Plutarx hesab edirdi ki, dünya ilə insan ruhu
arasında bağlantı vardır. Göylərdə qünəş-ay-yer iyerarxiası
insanda düşüncə-ruh-bədən üçlüyündə əks olunur. Günəş
tanrıdır, işıqdır, əqldir; yer isə zülmətdir, ruhsuzdur.
Bunların arasında ay yerləşir, ona görə də onun təbiəti
ikilidir. Bir tərəfi günəşə yönəlir deyə, tanrıya bənzərdir.
Başqa tərəfi isə yerə yönəlir və ona görə qaranlıqla
doludur.
Maraqlısı
budur
ki,
Plutarx
yerin
kainatın
mərkəzində durmasını inkar edirdi; onun fikrində kainat
sonsuzdur və ona görə də onun mərkəzi ola bilməz (11).
Həmçinin o, Samoslu Aristarxusun “yer öz oxu ətrafında
fırlanır” fikrini də təsdiqləmişdir (11, 20-21) . Bu fikirlər
bizim zamanımızda təsdiqini tapmışdır.
Plutarx həm də insanın bədənini, düşüncəsini və
ruhunu fərqləndirirdi. Onun fikrincə, düşüncənin ruhun
tərkibində olmasını iddia edənlər yanılırlar. Ruhla
219
bədənin qarışması ehtirasların yaranmasına gətirib çıxarır.
Bu isə ehtiras və həzz alma duyğularıdır. Ruhun düşüncə
ilə birləşməsi isə təfəkkür yaradır. Bu da ərdəmin, xeyrin
və qüsurların səbəbidir. Ruh öz varlığını düşüncədən alır
və sonra onu bədənə verir. Düşüncənin mənşəyi günəş,
ruhların ay, bədənlərin isə yerdir. İnsan öldükdə onun
ruhu ondan ayrılıb aya qalxır. Orada onun ikinci ölümü baş
verir və ruhdan düşüncə ayrılır. Demonlar da ayda
yaşayır və oradan yerə düşür. (11, 28-30)
Plutarx bir sıra əxlaqla bağlı məsələlərə də
münasibət bildirmişdir. O, stoaçıları öz dediklərinə əməl
etməməsində suçlamışdır. Onlar siyasətdən çox danışır,
ancaq əslində ondan çəkinib Epikürçular kimi həzzlə dolu
həyat sürürlər; ya da siyasətə gəlib öz əqidələrinə zidd
işlər görürlər (27, 130). Burada nəzəriyyənin təcrübə ilə
uyğunlaşmasının zəruriliyi vurğulanır.
Plutarx hesab edirdi ki, ərdəmə insanları öyrətmək
olar, ona görə də onun yazılarının bir çoxu nəsihət
xarakterlidir. Tanrılara baxışlarında o mövhumatı
qınamış, onları mənəvi bir obrazlar kimi qəbul etmiş,
qədim dinlərdəki tanrıların qısqanc və kinayəli olması,
qisas alması, xırdaçılıq etməsi kimi sifətlərini rədd
etmişdir.
Plutarxa görə cəmiyyətin əxlaqını dəyişmək çətindir.
Bunu etmək istəyənin özünün də yüksək əxlaqı və nüfuzu
olmalıdır. Ona görə də hər bir insan özünə tənqidi
yanaşmalı, ilk olaraq öz danışığı və davranışına fikir
verməlidir. Bizim hamımızın teatrda artistlərə bənzər
olduğumuzu yaddan çıxartmamalıyıq. Ona görə də, bizi
220
hamı görür və dəyər verir. Əgər insan bütün
qüsurlarından qurtarmaq üçün çətinlik çəkirsə, onda heç
olmasa başqalarının gözlərinə görünən qüsurlardan
qurtarmalıdır. (12, 161-162)
Plutarx insanlara qarşı dost münasibət bəsləməyin
tərəfdarı idi. O qeyd edirdi ki, insanların halı ilə
maraqlanmaq lazımdır ki, onlara kömək edə biləsən.
Başqa insanlara qarşı ədəbli, xeyirli və mərhəmətli olmaq
lazımdır. Bu hisslər heyvanlara və başqa canlılara da
bəslənilməlidir. (12, 283-285)
M. ö. I yüzillikdən sonra antik fəlsəfəyə Yəhudi, sonra
isə Xristian dinlərinin təsiri artmağa başlamışdır. Antik
filosoflar bir tərəfdən öz fəlsəfələrində monoteizmin bəzi
məqamlarından istifadə etmiş, digər tərəfdən isə onu
tənqid etməklə məşğul olmuşdurlar.
Platon məktəbinə yaxın olan yəhudi soylu
İskəndəriyyəli Filon (yun. Φίλων τοῦ 'Αλεξανδρείας, lat.
Philon Alexandreus; təxminən m. ö. 25 – m. 50) antik fəlsəfi
ənənələrini Tövratın təlimi ilə uyğunlaşdırmaq yolunu
tutmuşdur. Ancaq, bir filosof kimi Tövratda müəyyən
qədər ziddiyyətli məqamların olduğunu görərək onları
məcazi mənada antik fəlsəfi kateqoriyalardan istifadə
etməklə yorumlamışdır. Onun fikrincə Tövratın gizli
(batini) mənaları vardır və onlar açılmadan bu kitabı
düzgün anlamaq mümkün deyildir (13, 170-171).
Əhdi-Ətiqin Tanrısı hər bir çoxluğun üzərində
yüksəlmiş
mütləq
monadadır
(varlığın
bölünməz
vahididir). Tanrı elə bir vahiddir ki, onun yanında başqa
vahidlər yoxdur, o kamil və bölünməzdir (13, 81-84).
221
Tanrının həqiqi mahiyyətini düşüncə ilə qavramaq
mümkün deyildir. İnsanlar onun varlığı haqqında bilik
əldə edə bilərlər, ancaq onun nə olduğunu bilə bilməzlər.
İnsan dili kamil deyil və onun vasitəsi ilə Tanrının
bütün özəlliklərini dilə gətirmək mümkün deyildir. Ona
görə də demək olar ki, Tanrının heç bir şeyə ehtiyacı
yoxdur, O bənzərsiz, bölünməz və dəyişməzdir və s.
Beləliklə, hər şeyi inkar edərək elə bir nəticəyə gəlirdi ki,
Tanrı haqqında heç bir şey söyləmək olmaz. Bu hala
çatanlar öz “Mən”inin xaricinə çıxaraq, ekstaz halına daxil
olur, sonra isə daha da yüksək mistik məqamlara qədəm
qoyur. Bu məqama çatan adam Tanrı ilə görüşür, ancaq
onu qavraya bilmir, çünki onun nuru insanın düşüncə
imkanını bağlayır. Bu hal içki içmədən sərxoş olmağa
bənzərdir. (10)
Filon fəlsəfəsində Tanrı yaratdığı dünyadan daha
ucadır. Ona görə o, yaradılışı Loqos vasitəsi ilə həyata
keçirir. Loqos Tanrının sözüdür, onun sifətidir. O əvvəllər
Tanrının özündə olub, sonra isə ondan ayrılaraq sərbəstlik
qazanıb. Antik dünyaya məlum olan Loqosu (Sözü) Filon
Tövratın birinci kitabında “Tanrı dedi” (Yaradılış 1: 3)
sözlərində görürdü. Loqos haqqında Filonun fikirləri antik
fəlsəfi irsinin yəhudi ənənəsi ilə qarışmasından irəli
gəlmişdir.
Yunan fəlsəfəsində olduğu kimi Loqos dünya
düzəni, gözəllik və harmoniyadır. Ondan hər şeyin təbii
əlaqələri və forma müəyyənliyi yaranır. Eyni zamanda,
Loqos ideyaların toplusudur. Dünya bu ideyaların obrazı
(qəlibi) ilə Tanrı tərəfindən yaradılmışdır.
Dostları ilə paylaş: |