209
Ümumiyyətlə,
bütün
kosmos,
ulduzlar,
planetlər
canlıdırlar, dünyanın Ruhunu təşkil edirlər. (1, 23-24)
Aristoteldə olduğu kimi, Alkinous yerin dünyanın
mərkəzində yerləşdiyini və başqa planet və ulduzların
onun ətrafında fırlandığını iddia edirdi (1, 25). Yerin özü
də bir tanrıdır. Planetlərarası məkan isə efirlə doludur.
İnsanı tanrılar yer, od, su və havadan yaratmış, ona
ruh vermişdirlər. Bu ruhun bir neçə hissəsi vardır (1, 27).
Birincisi başda yerləşən düşünən hissədir. İkincisi duyan
hissədir ki, o bir qədər aşağıdadır. Bir başqası nəfsi
hissədir ki, o qarından aşağıda yerləşir. Ölməz olan yalnız
düşünən hissədir ki, onu tanrılar birinci Tanrıdan alıb
insanın baş tərəfinə yerləşdirmişdirlər (1, 31). Bunu
edərkən, ona bədənlə birlikdə ölən “duyan” və “nəfsi”
hissələrini də əlavə etmişdirlər. Bu hissələr bir-biri ilə
çarpışır deyə, insan birmənalı varlıq deyildir.
Bu kontekstdə də Alkinous əxlaq problemlərini
araşdırmış və stoaçılar kimi belə bir nəticəyə gəlmişdir ki,
xoşbəxtliyin şərti ərdəmdir. Məqsəd isə ərdəmlə dolu
həyat sürərək tanrılara bənzəməkdir. (1, 40)
Antik dünyanın ən tanınmış şair və yazıçılarından
biri olan Apuleius Lusius (lat. Apuleius Lucius, təxminən
m. 125 – 170) da platonik məktəbin nümayəndəsi sayılır. O
kahin olmuş, bir çox ədəbi əsərlərin yazarı idi. Onun
ironik
və
satiristik
roman
janrında
yazılmış
“Metamorfozlar” (lat. Metamorphoseon) kitabı antik
dünyanın ən çox yayılmış və başqa dillərə tərcümə
hərəkət etdiyi fəzalar göylərdir. Göylərin yeddi qatdan ibarət olması haqqında
Yəhudilik, Xristianlıq və İslamda da rəvayətlər vardır.
210
olunmuş əsəridir. Onu “Qızıl eşşək” (lat. Asinus aureus) də
adlandırırlar (9, 3-246). Bu əsərdə eyş-işrətlə dolu həyat
sürən Lusius adlı bir gənc cadugərliklə maraqlanmış və
onu öz üzərində sınamaq istəmişdir. Bir cadugər qadın o
gənci öz xahişi ilə müvəqqəti olaraq quşa çevirmək
istəmiş,
ancaq
yanlışlıq
nəticəsində
onu
eşşəyə
çevirmişdir.
Ancaq, eşşək olan Lusius insan düşüncəsində qalmış
və hər şeyi insan kimi anlamışdır. Beləliklə, o müxtəlif
adamların (əkinçilərin, quldurların, varlıların, kahinlərin)
ev heyvanı olmuş, onların həyatlarını içəridən görmüş;
insanların
alçaqlığının,
yalanlarının,
xəyanətlərinin,
ikiüzlülüklərinin, cinayətlərinin, əxlaqsızlıqlarının şahidi
olmuşdur. Sahibləri onunla qəddarcasına davranmış və
hər zaman alçaltmışdırlar. Sonda Lusius tanrılardan
yardım diləmiş və tanrıca İsis (İsida) onu yenidən insana
çevirmişdir. Bundan sonra o, gördüklərindən nəticə
çıxararaq Osiris və İsis kultlarının kahini olmuşdur.
Fəlsəfi əsərlərindən biri olan “Platon və onun
təlimi” (lat. De Piatone et eius dogmate) kitabında Apuleus
özünəməxsus şəkildə oxucuları Platonun təlimi ilə tanış
etmişdir. Ancaq, bir çox hallarda onun yazdıqları
Alkinousun verdiyi bilgilərdən fərqlənmişdir. Bu kitabda
Platonun kimliyi açıqlanmış, onun ilk dəfə fəlsəfənin üç
bölümünü birləşdirdiyi bildirilmişdir. Apuleusa görə
fəlsəfənin
birinci
bölümü
kosmologia
və
antropologiyadan ibarət olan fizikadır. İkincisi ilahiyyatdır
ki,
o başlanğıclar (tanrı,
maddə,
ideya)
və iki
mahiyyət (düşüncə ilə qavranılan və duyğusal) haqqında
211
bölümləri əhatə edir. Fəlsəfənin üçüncü bölümü olan
məntiq haqqında isə əsərdə bilgi verilməmişdir.
Apuleusun dünyanın quruluşu haqqında baxışları
(kosmologiası)
Platotun “Timeus” əsərində
olduğu
kimidir. (16)
Tale (alın yazısı) problemi üzrə Apuleus tanrının
düşündüyünü (sententia), tanrı qanunu (fatum) və təsadüfü
(fortuna) fərqləndirir (16). Təsadüfə yer verməsi onun
tərəfindən azad iradənin tanınmasıdır.
Baş ya da birinci Tanrı duyulmaz və ulaşılmazdır
(transsendentaldir). Ona görə dünyanın axarını kiçik
tanrılar təmin edir, onlara isə demonlar yardım edirlər.
Əxlaq xoşbəxt həyatın əldə edilməsi üçün gərəkli biliklərə
yiyələnməkdir.
Bu
biliklər
ərdəmlərin,
xeyirlərin,
qüsurların nədən ibarət olduğunu əhatə edir. (16)
“Sokratın tanrısı haqqında” (lat. De Deo Socratis)
Apuleusun daha bir mistikaya yaxın olan fəlsəfi əsəridir
(6, 351-374). Burada “tanrı” sözü “demon” mənasında
işlədilir. Bilindiyi kimi yunanlar insanlarla tanrıların
arasında duran varlıqları “demonlar” adlandırırdılar.
Onlar kiçik tanrılar, ya da tanrıların balaları kimi də
təsəvvür edilirdi. Platona görə insanlar tanrılarla birbaşa
bağlantı yarada bilməzlər. Demonların ataları olan ilk
Tanrını isə təsəvvür etmək və ona çatmaq mümkün
deyildir. Bunu yalnız demonların vasitəsi ilə etmək olar.
İnsan bədənindən imtina etmiş ruhlar yüksək
qatlarda demonların birliyini təşkil edirlər. Platona görə
demonlar hər bir insanı həyatı boyu müşayiət edir, onun
bütün əməllərinin şahidi olur. İnsan öldükdən sonra isə o
Dostları ilə paylaş: |