38
olmayan tam hərəkətsiz kürədən ibarətdir (3, 286-298).
Beləliklə, Parmenides ilk dəfə yerin kürə olması fikrini
irəli sürən düşünürlərdən biri olmuşdur.
Bu kimi iddialar ondan irəli gəlmişdir ki, Par-
menidesin fəlsəfəsində varlıq və yoxluq problemi kəskin
olaraq qoyulmuşdur. Onun fikrincə var olan şey yox-
luqdan yarana bilməz. Deməli, var olan şeylər hər zaman
mövcuddur. Əks təqdirdə belə çıxır ki, onlar nə vaxtsa
olmamışlar. Bu isə imkansızdır. Çünki yoxdan nəsə var ola
bilməz. Həmçinin, heç bir şey məhv də ola bilməz. Ona
görə ki, bu halda o yenə də yox olmalıdır. Deməli, var
olan şeylər hər zaman olacaqdır.
Hər bir şey əbədi və sonsuzdur. O formasını dəyişə,
bir haldan başqasına keçə bilər, ancaq məzmunca hər
zaman var olmaqdadır. Beləliklə, Parmenidesə görə ger-
çək olan yalnız varlıqdır, yoxluq isə yoxdur və onun
haqqında düşünülməz (3, 286-298). Yoxluq olmadığına
görə yaradılış və məhv olma prosesləri də ola bilməz. Belə
deyilsə, onda yoxluq anlayışı ortaya çıxır. Bu isə mümkün
deyildir. Yoxluğun mümkün olmamağına görə varlıq
hərəkətsizdir və birdir. Hərəkət olsa onda deməli o məhvə
doğru getməlidir, bu isə var olan bir şeyi yoxluğa gətirib
çıxarar. Ona görə də, hərəkət ola bilməz.
Varlıq vahiddir, hərəkətsizdir və sükunətdədir.
Çünki, o hissələrdən ibarət olarsa, onlar bir-birindən ay-
rıla bilər. Bu isə varlığın məhv olmasına gətirərdi. Həm də
varlıqda boşluqlar da yoxdur, çünki olsaydı şeylər hərəkət
edərdilər.
39
Bununla belə, insan hər şeyin dəyişkənliyini və hə-
rəkətdə olmasını görür. Beləliklə, burada duyğularla
düşüncələrin qarşıdurması baş verir (3, 286-298). Belə olan
halda isə düşüncələrə üstünlük verilməlidir, çünki
“düşünmək və var olmaq eyni şeydir” (3, 286-298). Beləliklə,
Parmenides insanları öz duyğularına inanmamağa ça-
ğırmışdır və buna görə də tənqidlərə məruz qalmışdır.
Onun fəlsəfəsində həqiqət idealizmlə əvəz olunur ki, bunu
da sonra Platon inkişaf etdirmişdir.
Parmenidesin təsəvvürlərində dünyanın mərkəzində
sevgi tanrıcası Afrodita durur və varlığı idarə edir. O,
ruhları görünən və görünməyən dünyalarda yerləş-
dirmişdir. Hər şey kişi və qadın başlanğıcların (sub-
stansiyaların) qovuşmasından yaranır, (3, 286-298).
Parmenidesin öyrəncisi Zenon (yun. Ζήνων, m. ö.
490 – 430) isə müəllimini şiddətli tənqidlərdən qurtarmaq
üçün bir sıra yeni ideyalarla çıxış etmişdir. Zenonun
tərəfindən bir neçə paradoksal müddəa irəli sürülmüşdür.
Onları “aporiyalar” (yun. ἀπορία) adlandırırlar
34
. Filosof
onların vasitəsi ilə varlığın tam, boşluqsuz, vahid və
hərəkətsiz olduğunu sübuta yetirməyə çalışmışdır. Ze-
nonun aporiyaları haqqında Apistotel “Fizika” əsərində
xəbər vermiş, onu dialektikanın yaradıcısı hesab etmişdir.
“Dixotomiya” (yun. διχοτομία – ikiyə bölünmə) adlı
aporiyasında Zenon iddia edir ki, hər bir məsafəni keçmək
üçün öncə onun yarısı, sonra yarısının yarısı, daha sonra o
yarının yarısı və s. keçilməlidir (4, 199). Bu keçidlər
34
Aporiyalar (ya da paradokslar) – həll olunmayan ziddiyyətlərdir.
40
sonsuzluğa qədər davam edəcəkdir. Sonsuzluğu isə keç-
mək mümkün deyildir.
Məhz bu fikirdən çıxış edərək Zenon “Axilles və
tısbağa” adlı aporiyasında sübut edir ki, yunan əsatir-
lərinin tanınmış qəhrəmanı Axilles nə qədər surətlə qaçsa
da, tısbağanı ötə bilməz (4, 199). Çünki Axilles məsafəni
qısaltdıqca bu məsafə sonsuz hissələrə bölünəcək və on-
ların hamısını keçmək lazım olacaqdır. O da onları
keçmək üçün hərəkət edərkən tısbağa bir addım qabağa
irəliləyəcək
və
nəticədə
Axilles
tısbağaya
çata
bilməyəcəkdir.
“Ox” adlı aporiyada isə Zenon sübut edir ki, bu-
raxılan ox əslində hərəkət etmir və sükunətdədir (4, 183-
184). O yenə də zamanı sonsuz anlara, fəzanı isə sonsuz
hissələrə bölür. Beləliklə, hər an atılan ox bəlli olan bir yer
tutur. Bu yer onun uzunluğuna bərabərdir. Bu isə o
deməkdir ki, ox sükunətdədir, çünki hərəkət ehtimal
edilsə də, onda belə çıxır ki, ox həmin an fəzada özündən
daha da çox yer tutur, bu isə mümkün deyildir. Deməli,
hərəkət əslində yoxdur və o sükunətlərin cəmidir. Be-
ləliklə, hərəkət anlayışının olduğu ehtimal edilərsə, o
zaman mütləq ziddiyyətlər yaranacaqdır
35
.
Elea məktəbinin daha bir tanınmış filosofu
Melissus
36
(yun. Μέλισσος, təxminən m. ö. 485 – 425)
35
Bu aporiyanın müddəalarını çağdaş dönəmdə animasiyalarda görmək
mümkündür. Orada hərəkət edən şeylər əslində sükunətdə olan şəkillərin
cəmidir.
36
Burada və bir çox başqa yerlərdə filosofların adları Azərbaycan dilində
latın səslənməsində verilmişdir. Bunun da səbəbi odur ki, dünya elmində
(özəlliklə də ingilis, fransız, alman, ispan və s. ədəbiyyatında) onların adlarını
Dostları ilə paylaş: |