Soliqqa tortish
Yüklə 8,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Adam Smit
(shotland faylasufi va iqti- sodchisi, 1723—1790) o'zining «Xalqlar boyligining sabab- lari va tabiatlari» nomli kitobida (1776) ilk bor soliq-famo- yillarini ko‘rsatib berdi, soliqlaming ahamiyatini yoritib, ulam i davlatga to ‘lash qullik emas, balki erkinlik alomati ekanligini asoslab berdi. N.I. Turgenev o ‘zining «Soliq nazariyasi tajribasi» nomli kitobida (1818-yil) shuni ta ’kidlaydiki, «Bilimli bo‘lishning muvaffaqiyatlari ulaming xalqlar urf-odatlariga foydali ta ’siri darajasiga qarab soliqlar tizimining takomillashuviga ham ta ’sir etgan», «...soliqlar bilimga ega bo'lish bilan bixga paydo bo‘lib, uning belgisi bo‘lib qoldi. ...Soliqlaming tayinlanishi, taqsimlanishi va yig‘ilish usuliga qarab xalq orasida tarqalgan m a’lum otlar to ‘g‘risida; yig‘iladigan soliqlar miqdoriga qarab uning boyligi haqida fïkr yuritish mumkin, bu hilimlilik va m a’rifatni anglatadigan ikkita eng asosiy xususiyatdir». Bu so‘zlardan yana bir bor amin boTish mumkinki, soliqlar qadimiy moliyaviy institutlar hisoblanib, davlatning paydo boTishi bilan yuzaga kelgan. Soliqlar davlat organlarini ta ’minlash va ular oldida turgan vazifalami bajarilishini moddiy ta ’minlashning manbasi sifatida xizmat qilgan. Davlatning rivojlanishi bilan uning vazifa va funksiyalari yangicha xususiyatlarga ega bo‘ldi. Lekin sohqlaming davlatni va uning organlarini moliyalash- tirishda manba sifatidagi roli o'zgarmay qoldi. «Soliqlar, — deb yozadi D. Rikardo, — hokimiyat ixti- yoriga kelib tushadigan yer mahsuloti va mamlakat m ehna- tining bir qismini tashkil etadi va oxir-oqibatda ular kapital hisobidan yoki mamlakat daromadi hisobidan to ‘lanadi».' Shuni alohida ta ’kidlab o ‘tish lozimki, D. Rikardo soliqlar mohiyatini yoritib, o‘z navbatida A. Smit tom onidan yaratilgan soliqlar nazariyasini m a’lum darajada rivojlantir- gan. S. G. Pepelyayev «Soliq — ommaviy hokimiyat subyekt- larining to ‘lov qobiliyatini ta ’minlash maqsadida jismoniy va yuridik shaxslar mulklarini begonalashtirishning majbu- riylik, yakka tarzda xolisona, qaytarmaslik, davlatning majburlashi bilan ta ’minlanganlik asoslarida va jazo yoki kontributsiya xarakteriga ega bo‘lmagan qonunda belgilan- gan yagona shaklidir»2 — deb, ta ’kidlagan. D. G. Chemikning fikricha «Soliqlar — davlat tomonidan xo‘jalik subyektlari va fuqarolardan qonuniy tartibda o‘matilgan stavkalarda undirib ohnadigan majburiy yig‘im- lam i o ‘zida aks ettiradi».3 S. H. Gataulin «...soliqlar o ‘zi nima va ular nimaga kerak», degan savolga quyidagicha javob beradi: «Soliq lar — bu davlat sarf-xarajatlarining asosiy manbayi bo‘lib, iqtisodiyotni tartibga soluvchi va daromadlam i barqaror- 1 Рикардо Д. Сочинения т. I. Начало политической экономики и налого вого обложения. Пер. с англ. — М.: «Госполитиздат», с. 360. 2 Пепеляев С. Г. Основы налогового права. М.: 1995, 24 с. 3 Черник Д. Г. Налоги в рыночной экономике. «Финансы», 1992, №3, с. 19. 9 lashtiruvchi vositadir.1 Soliqlar davlat budjeti daromadlarini tashkil etuvchi asosiy manba va iqtisodiyotni boshqaruvchi m uhim qurol hisoblanadi. Biroq bu ta ’rif soliqlaming mohiyatini toTaligicha yorita olmaydi ham da soliqlaming tashkiliy-huquqiy tomonlarini o‘zida aks ettira olmaydi. Bundan tashqari, iqtisodiy munosabat sifatida, bu muno- sabatlar obyekti boTib nima hisoblanadi, degan savollarga javob bera olmaydi. Ayrim iqtisodchilar soliqlami milliy daromadni taqsim- lash va qayta taqsimlash vositasi sifatida izohlashga harakat qilganlar, — «Soliqlar — milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida uning bir qismini davlat ixti- yoriga olish shaklidir».2 O. Olimjonovning fikriga ko‘ra: «Soliqlar — davlat va jamiyatning pul mablagiariga boTgan ehtiyojini qondirish maqsadida qonun tom onidan belgilab qo‘yilgan hajmda va o'm atilgan muddatda jismoniy va huquqiy shaxslardan davlat ixtiyoriga majburiy ravishda undirib olinadigan toTovlardir».3 Soliqlarga berilgan m ana shu ta ’rif eng maqbul ta ’rif boTib, soliqlaming mohiyati, ulaming iqti- sodiyotdagi o‘m i va rolini, soliqlaming harakat jarayonini nazariy jihatdan chuqurroq yoritib, soliqlar haqida aniqroq tasaw ur hosil qilishga yordam beradi. Bugungi kunda soliq kategoriyasini har tomonlama, kengroq va batafsilroq, shuningdek, uning mohiyati va ahamiyatini, iqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli va o ‘mini, soliqlaming nazariy jihat- larini aniqroq va to ‘liqroq yorita oladigan ta ’rifni keltirish muammosi fanda mavjuddir. Tarixan soliqlar, davlatni saqlab turish uchun zam r bo‘lgan majburiy to ‘lovlar sifatida, davlat paydo boTishi bilan vujudga kelgan. Soliqlar davlat faoliyat ko‘rsatishining moddiy asosini tashkil etadi, ulaming iqtisodiy tabiati xuddi shu yerdan kelib chiqadi. Bozor munosabatlarining shakllanishi davrida soliqlar korxonalaming iqtisodiy faoliyatini tartibga solishning ham bilvosita quroli hisoblanadi. 1 Gataulin Sh. Soliqlar va soliqqa tortish. T.: 1996. 18-bet. 1 0 ‘lmasov A., Sharijxojayev M. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: «Mehnat», 1995-y. 377-bet. 5 Olimjonov O. Bozor iqtisodiyotiga o ‘tish davrida soliq siyosati. «Hayot va iqti- sod», 1992. 10 Soliqni toTash xo‘jalik|yurituvchi subyektlar va fuqaro- lar bilan davlat o ‘rtasida yangidan yaratilgan qiymatni taqsimlashning asosiy vositasi hisoblanadi. Biror bir jam i- yatni soliq tizimisiz tasaw ur qilish mumkin emas. Chunki soliqlar budjet daromadlari (pul fondi)ni tashkil etishning asosiy vositasi bo‘libgina qolmay mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishga, ishlab chiqarishni rag'batlantirishda investitsiyalami ko'paytirishga, raqobatbardosh mahsulotni ko‘paytirishga, kichik biznesni rivojlantirishga, xususiy korxonalar ochish bilan bogTiq bo‘lgan bozor infrastruk- turasini barpo qilishga, umumdavlat ehtiyojlarini qondirish- ga va shu kabilarga xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat o ‘zining ichki va tashqi vazifalarini, har xil ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy chora-tadbirlam i amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan mablagTaming asosiy qismini soliqlar orqali to‘playdi. Jumladan, soliqlar respublika va mahalliy budjetlar daro- madlarini shakllantiradi, davlat ijtimoiy dasturlari uchun moliyaviy negiz yaratadi, soliq to ‘love hi shaxslaming tad- birkorlik faoliyatini boshqaradi, ularning tabiiy resurslardan unumli foydalanishga boTgan inti.lish.ini rag'batlantiradi, narx belgilashga ta ’sir ko‘rsatadi, aholining turmush dara- jasini tartibga solib turadi, imtiyozlar yordamida esa aholi ning kam ta ’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish- ni tashkil etishga yordam beradi. _ ...................... U yoki bu iqtisodiy kategoriya- Yüklə 8,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|