Sovutish tizimining dvigatyelda kullanilishining zaruriyati va uning vazifasi; Sovutish tizimining turlari

IYoD larni moylash va sovitish tizimlarining elementlari va agregatlarini hisoblashni andozaviy usullari
Reja:

1. 
   Sovutish tizimining dvigatyelda kullanilishining zaruriyati va uning vazifasi;
   
2. 
   Sovutish tizimining turlari;
   
3. 
   Sovutish tizimining tuzilishi, tashkil etuvchi detallari;
   
4. 
   Sovutish tizimining ishlash usuli.
   

.
SOVUTISh TIZIMI

Ma'lumki dvigatyel ishlayotganda, ayniksa ish yuli takti bajarilganda, yukori xaroratga ega bulgan gazlarni ta'sirida silindrlar, silindrlar blokining golovkasi, klapanlar, porshenlar kizib ketadi. Agarda kizigan detallarni sovutilmasa ishkalanuvchi yuzalar orasidagi moy kuyib, ishkalanish xaddan tashkari oshib ketadi. Kizishdan detallar kengayadi. Ayniksa alyuminiyli kotishmadan tayyorlangan porshen kengayib silindr ichida kadalib kolishi mumkin. Shu sababli dvigatyelning kizigan detallarini uzluksiz ravishda sovitib turish lozim. Lekin, dvigatyelni xaddan tashkari sovitib yuborish xam zarar. Chunki sovik dvigatyelda moy kuyuklashib, uning karshiligini yengishga sarflanadigan dvigatyelning kuvvati ortadi. Undan tashkari yonuvchi aralashma yaxshi buglanmaydi, kisman buglangani esa sovuk detallarga urilib tomchiga aylanadi va silindrlar devoridagi moyni yuvib tushiradi. Natijada, silindr-porshen guruxiga kiruvchi detallarning yeyilishi ortadi. Yonuvchi aralashmaning yaxshi buglanmaganligidan uning yonish tyezligi sustlashadi va dvigatyelning kuvvati pasayadi.

Demak dvigatyelning kizib ketishi yoki xaddan tashkari sovib kolishi uning effektiv kuvvatini kamaytirib, tyejamkorligini yomonlashtiradi. Sovitish tizimi dvigatyelning ishlashi uchun kulay bulgan issiklik rejimini kerakli xolda (85-900 S) saklab turish vazifasini bajaradi.
Avtomobil dvigatyellarida, suyuklik yoki xavo bilan sovitish tizimlari kullaniladi. Sanokli dvigatyellarda xavo bilan sovitish tizimi kullanilgan bulib, bunday tizim ayrim afzalliklarga ega, ular kuyidagilardan iborat: konstruktsiyasi nisbatan oddiy tuzilgan, tizimda suv nasosi, radiator, suv trubalari, tyermostat va boshkalar yuk; dvigatyelda suv gilofining bulmaganligi sababli u muzlab kolmaydi; suv yuk joylarda xam dvigatyelni ishlatish mumkin. Suyuklik bilan sovitish tizimi xavo bilan sovitishga nisbatan afzal xisoblanib shovkinsiz ishlaydi, sovik kunlari dvigatyelni yurgazib yuborishni tyez amalga oshiradi. Shu sababli dvigatyellarda , asosan, suyuklik bilan sovitish tizimlaridan foydalaniladi.
Bunday tizim odatda, silindr bloki va uning golovkasidagi sovitish giloflari , radiator kopkogi bilan, nasos, tyermostat, birlashtiruvchi shlanglar va patrubkalardan iborat.
Xozirgi vaktda dvigatyellarda kullaniladigan suyuklik bilan sovitish tizimi yopik tizim xisoblanadi. Chunki tizim bushligi atmosfera bilan boglik emas. Bunday tizimda,(1-rasm) suyuklik kuyiladigan radiator10 bakining bugzi, ikkita klapanga ega bulgan kopkok 9 bilan jips berkitilgan. Tizim bushligi atmosfera bilan kopkokdagi klapanlar orkali boglangan bulib unda (45-100 kPa) ortikcha bosim saklab turiladi. Ortikcha bosimni saklab turilishi suyuklikni kaynash xaroratini 110-120 S gacha kutaradi. Bu esa uz navbatida suyuklikni kam buglanib bexuda sarflanishidan saklaydi.
Dvigatyel ishlaganda radiator 10 da sovitilgan suyuklik patrubok va shlang orkali nasos 3 yordamida suv tarkatuvchi truba 2 orkali silindrlar blokining sovitish gilofiga tarkatiladi. Sungra, suyuklik tyermostat 5 klapani va yukorigi patrubok 6 orkali radiatorning yukorigi bachogiga utadi. Keyinchalik, radiatorda ventilyator 7 yordamida sovitilgan suv uning pastki bachogi 12 ga okib tushadi. Shu tarzda tizimdagi suyuklik nasos yordamida majburiy uzluksiz xarakat kiladi. Sovik dvigatyelni yurgazilganda uni tyez isitish uchun sovitish tizimida tyermostat urnatiladi. Dvigatyel endi yurgazilganda suyuklikning xarorati past bulganligi sababli tyermostat klapani yopik bulib gilofdagi suyuklik kichik doira buylab ya'ni radiatorga utmasdan nasosga kaytadi. Suyuklik, radiatorga utmasdan, kichik doira buylab aylanganligi sababli u tyez isiydi. Tizimdagi suyuklik xarorati 68-72 S ga kutarilganda, tyermostat ichidagi tyez buglanuvchi aralashmaning kengayishi xisobiga uning klapani ochila boshlaydi. Keyinchalik suyuklikning xarorati 85 S ga yetishi bilan klapan tulik ochiladi va suyuklik katta doira buylab, radiator orkali aylanadi.

SUYUQLIK BILAN SOVITISh TIZIMINING TUZILIShi

Radiator va uning kopkogi.
Radiator blokda isigan suyuklikning issikligini tashki muxitga tarkatish uchun xizmat kiladi. U yukori va pastki , ayrim avtomobillarda VAZ-2108, Neksiya) yonboshdagi bachoklar, uzak panjaralar va radiator kopkogidan tashkil topgan. Radiatorning yukori bachogidagi bugizi kopkok bilan jips berkitiladi. Radiator uzaklari naycha-plastinkali yoki naycha-lentali bulishi mumkin(2-rasm, a, b). Naychalari, kupincha yassi kesimli bulib kup xollarda vertikal, ayrim avtomobillarda esa (VAZ-2108, Neksiya) gorizontal joylashtirilgan. Naychalari, gorizontal yoki tulkinsimon kurinishdagi plastinkalar orasidan utib, uchlari yukorigi va pastki yoki yonboshdagi bochoklarga, kavsharlanadi. Radiator elementlari (bachoklar, plastinalar, naychalar) kup avtomobillarda latundan tayyorlangan bulsa, ayrimlarida (VAZ-2108, Neksiya) plastina va naychalari alyuminiy, bachoklari esa plastmassadan ishlangan. Sovitish tizimi yopik bulganligi uchun radiatorning yukori bachogdagi bugizi kopkok bilan jips berkitiladi. Kopkokda bug-xavo klapani urnatilgan(2-rasm, v).
Bug klapani tizimda 45-60 kPa, ba'zi dvigatyellarda (ZiL-130) 100 kPa, aimosferadan ortik bulgan bosimni saklab turadi. Xavo klapani, suyuklik sovib, tizimda bosim siyraklashganda (10 kPa) unga xavo utkazib radiator naychalarini puchkayishdan saklaydi.
Xozirgi vaktda kupchilik avtomobillarda sovitish tizimida kengayish (rasshirityelno`y) bachogi kullanilmokda. Bunday bachok sovituvchi suyuklik xajmini (kizishdan kengayish xisobiga) uzgarishini ta'minlashda xizmat kiladi, shuningdek tizimdan xavo va buglarni chikishiga imkon yaratadi.
Keyingi vaktlarda yengil avtomobillarda (VAZ-2108, Neksiya, Tiko, Damas) elektr ventilyatorlardan foydalanilmokda. Bunday ventilyatorlarning ishlashi sovituvchi suyuklikning xaroratiga boglik bulib radiator bachogiga urnatilgan datchik yordamida ulanadi yoki uziladi.
Gidravlik yoki elektr yuritmali ventilyatorlarni kullash dvigatyelning sovitish tizimida eng kulay xarorat rejimini saklash imkonini yaratadi. Ventilyator parraklari listli pulatdan shtamplash usuli bilan yasaladi yoki, yengil avtomobillarda, kupincha, plastmassadan tayyorlanadi.
Tyermostat. Dvigatyelni kizdirishni tyezlatib, sovitish tizimida kulay xaroratni avtomatik ravishda saklab turish uchun xizmat kiladi. Kullaniladigan tyermostatlar ikki xil buladi: suyuklik (ZMZ) yoki kattik tuldirgichli (ZIL-130 Neksiya) tyermostatlar. Suyuklik tyermostatida uning silindr ichiga tyez buglanadigan etil spirti bilan distsirlangan suv aralashmasi tuldirilgan. Kattik tuldirgichli tyermostatda esa uning balloni ichiga serezin aralashtirilgan mis kirindisi (ZIL-130, Neksiya) tuldiriladi. Ayrim avtomobillarda (Tiko, Damas) tyermostat balloni ichiga parafin donalari tuldiriladi. Dvigatyel yurgazilganda sovitish tizimidagi suyuklikning xarorati 700 S ga yetmagunicha tyermostat klapani yopik buladi. Bunda sovituvchi suyuklik kichik doira buyicha aylanishi sababli u tyez isiydi. Tizimdagi suyuklikning xarorati 850 S ga yetishi bilan tyermostat silindri yoki balloni ichidagi aralashma kengayib uning klapani tulik ochiladi. Sovitish tizimidagi suyuklik radiator orkali katta doira buylab aylanadi.
XAVO BILAN SOVITISh TIZIMI
Xavo bilan sovitiladigan avtomobil dvigatyellarida asosan xavo okimini majburiy yunaltirish usuli kullaniladi. Dvigatyelning silindr va golovkalaridan issiklik tarkatishni tyezlashtirish maksadida ularning tashki devorlariga kovirgalar yasalgan. Bu xol dvigatyelning umumiy kompanovkasiga va uning ba'zi elementlarining konstruktsiyasiga ta'sir etadi.
Xavo bilan sovitiluvchi avtomobil dvigatyellarining yaxshi sovitilishi xavo okimining tyezligiga , bu okimning silindr va silindrlar goldovkasi atrofidan aylanib utishiga boglik.
Mikrolitrajli «Zoporojets» avtomobilining xavo bilan sovitiladigan dvigatyelining sxyemasi (3 – rasmda) keltirilgan. Bu dvigatyel turt silindrli V – simon bulib , avtomobilning orka kismida joylashgan. Ukiy parrak 1 yordamida xavo okimi silindrlar katori oraligiga xaydaladi. Dvigatyelning ustki tomoni bilan oldingi va ketingi kismi kanot bilan uralgan bulib , kanot xavo okimini silindr kovirgalari 2 buylab yunaltirish va issik xavoni tashki muxitga chikarish uchun xizmat kiladi. Dvigatyel maksimal kuvvat bilan ishlaganda ventilyator uning 8% ga yakin kuvvatini sarflaydi. Ana shu va boshka ba'zi bir kamchiliklarga kura avtomobil dvigatyellarida xavo bilan sovitish tizimi kam ishlatiladi.

MOYLASh TIZIMI – 2 soat.

Dvigatyel detallarining ishkalanib ishlashi ularning yeylishiga va kizishiga olib keladi. Shuning uchun dvigatyelning ishkalanuvchi detal yuzalriga uzliksiz ravishda moy yuborib turish zarur. Bu vazifani dvigatyellarda moylash tizimi bajaradi. Moylash tizimi dvigatyel ishlayetganda uning ishkalanuvchi yuzalariga kerakli mikdorda moy yetkazib beradi, natijada ishkalanuvchi yuzalar kisman soviydi, yeylishi kopayadi va detallarning yeylshishiga sababchi moyga yepishgan zarrachalar moy bilan birga kartyerga tubiga tushadi va bu moy keyin filtrlanadi.

Zamonaviy avtomobil dvigatyellarida asosan kombinatsiyalashgan moylash tizimi kullaniladi. Bunday moylash tizimida zurikib ishlaydigan detal yuzalariga moy bosim ostia majburiy yuboriladi. Bunday yuzalarga tirsakli va taksimlash vallarining podshipniklari (ayrim dvigatyellarda taksimlash valining mushtchalari xam), koromislo vtulkalari kiradi. Kolgan ishkalanuvchi yuzalarga sachratish va tomchi usuli bilan yuboriladi. Unday yuzalarga silindr devorlari, porshen va porshen xalkalari, porshen barmoklari, taksimlash valining mushtchalari, turtkichlar, klapanlar styerjeni kiradi.
Kombinatsiyalashgan moylash tizimiga kuyidagi mexanizm va tuzilmalar kiradi: moy saklagich, moy kabul kilgich, moy nasosi, moy filtrlari, moy radiatori, moy kanallari, moy klapanlari.
rasmda shu tipidagi moylash tizimining soddalashtirilgan sxyemasini keltirilgan.
rasmda ichki ishlashuv shestyernyali nasosning sxyemasi va ishlashi keltirilgan.
Bunday nasos VAZ-2108, Neksiya, Tiko, Damas avtomobil dvigatyellarida kullanilgan. Nasos tirsakli valning oldingi uchiga 8 urnatilib, undan tugridan-tugri xarakat oladi. Nasos korpusiga urnatilgan yetakchi 6 va yetaklanuvchi 4 shestyernyalar tishlari oraligida suruvchi 2 va xaydovchi 5 bushliklar bulib, ular bir-biridan korpusda ishlangan devorcha 3 bilan ajratilgan. Nasosining yetakchi 6 (tashki tishli) va yetaklanuvchi 4 (ichki tishli) shestrernyalari tishlari oraligidagi bushligi bilan moy kabul kilgichdan 1 moyni surib (tishlarning bir-biridan uzoklanishi xisobiga bushlik kengayadi va unda siyraklanish vujudga keladi) sungra xaydash kanaliga bosim bilan (tishlarning bir-biriga yakinlanishi xisobia bushlik kiskaradi va unda bosim vujudga keladi) uzatadi. Tizimda bosim 0,45 MPa dan ortganda reduktsion klapan 7 ochilib moyning kismani nasosning surish bushligiga utkazadi.
MOY FILTRLARI. Filtrlar moyni dvigatyel yeyilishi natijasida xosil bulgan metall zarachalaridan va boshka ifloslantiruvchi elementlardan tozalaydi. Moy filtrlari tula utkazuvchi ya'ni moylash tizimiga ketma-ket ulanib moyning xammasi filtrdan utkaziladi. Shuningdek kisman utkazuvchi filtrlar xam buladi. Bunday filtrlar tizimiga parallel ulanadi va moyning 10…15% ni utkazadi xalos.
Mayin tozalash filtrlari. Xozirgi zamon barcha yengil avtomobillari (VAZ-2108, Neksiya, Tiko, Damas) va ayrim yuk avtomobillarining (GAZ-53A) moylash tizimida bitta tulik utkazuvchi mayin filtrlardan foydalanilgan. Bunday filtrlarda moyni tozalovchi element sifatida mikro gavoksimon maxsus karton kogoz ishlatiladi.
Tsentrifuga. Markazdan kochma mayin filtrlar (tsentrifugalar) keng kullanilmokda. Bu turdagi sentrifugalar reaktiv yuritmaga eg bulib, karama-karshi yunaolishda bosim ostida chikayetgan moy okimi ta'sirida xarakatlanadi.(3-rasm, a,b)
Dvigatyel kartyerini shamollatish tizimi.

Dvigatyel ishlaganda silindrlarning porshen ustida xosil bulgan gazlar porshen xalkalari orasidagi tirkishdan kartyerga utadi. Bu gaz yonuvi aralashma , tula va kisman yengan maxsulotlardan iborat bulib, kartyer gazlari deb ataladi. Bu gazlarning tarkibida yenilgi va suv bugi , karbonat angadrid, oltingugurt, azot va kisman karbon-vodorod birikmalari bor. Yonilgi bugi tomchiga aylanib moyni suyultiradi, suv bugi va boshka birikmalar moyni oksidlaydi, natijada moyning sifati yomonlashadi. Kartyer gazlarining moyga yomon ta'sirini kamaytirish uchun ularni kartyer bushligidan uzluksiz ravishda chikarib turish lozim.

Gazlarni kartyerdan uzluksiz chikarib turish kartyer bushligini shamollatish ; bu protsesni ta'minlovchi kompleks tuzilmalarni shamollatish tizimi deb ataladi .
Kartyer bushligi yetarli darajada shamollatilmasa, kartyerda gaz bosimi oshib ketadi,natijada tirsakli valning salnik elementi va kartyerning kistirmalaridan moy okib ketadi . Bundan tashkari ,bu gaz kabina yoki kuzovga kirsa, xaydovchi va yulovchilarni kattik zaxarlaydi.
Yengil avtomobillarda (VAZ-2108, Neksiya,…) kartyerni shamollatish usulining sxyemasi rasmda keltirilgan.