Türk Kültüründe “Levirat” ve... 2049
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 5/3 Summer 2010
evliliğinin yapılmadığı da bir gerçektir. Örneğin MiranĢah öldükten
sonra, Timur‟un tahta oturtmuĢ olduğu kukla han Ögedey soyundan
gelen SuyurgatmıĢ‟ın kızı olan eĢi Urûn Sultan Hanike‟nin hayatta
kalan tek kardeĢi ġahruh‟la veyahut baĢka bir Timurlu mirzası ile
evlendirildiğine dair kaynaklarda herhangi bir kayda rastlayamadık.
Timurlularda ölen erkek kardeĢin karısı ile evlenme
geleneğine birkaç tane daha örnek verelim. Meselâ, Ömer ġeyh oğlu
Pir Muhammed (d.1379/781)
1409 yılında ölünce ikinci eĢi Adil
Sultan Aga, kocasının küçük kardeĢi Baykara (d.1393/795) ile
evlenmiĢtir
100
. Adil Sultan Aga ikinci evliliğini yaptığı sırada birinci
evliliğinden bebek iken ölen Can Kabul adındaki erkek çocuğundan
baĢka bir çocuğu olmamıĢtı
101
.
Ömer ġeyh‟in bir diğer oğlu Rüstem (d.1381/783) 1424
yılında ölünce sahip olduğu beĢ hanımdan Cihangir oğlu Pir
Muhammed‟in kızı olan ilk eĢi Mahdum Sultan, kocasının küçük ve
bekâr kardeĢi Seyyid Ahmed (d.1390/794) ile evlenmiĢtir
102
. Mahdum
Sultan bu evliliği yaptığı sırada birinci evliliğinden Pir Muhammed ve
Sultan Celaleddin olmak üzere iki tane erkek evlada sahipti
103
.
Ömer ġeyh oğlu Baykara‟nın çocuklarından Muhammed
Muzaffer ölünce, Ömer ġeyh oğlu Ahmed oğlu Sultan Muhammed‟in
kızı olan tek eĢi HurĢid Biki, kocasının büyük fakat bekâr kardeĢi
Muhammed Bedi„ ile evlenmiĢtir
104
. HurĢid Biki bu evliliği yaptığı
sırada ilk evliliğinden Zübeyde Sultan adında bir kız çocuğuna
sahipti
105
.
ġimdi Timurlularda uygulan ikinci levirat türüne, yani
kocası ölen dulun, kocasının yeğeni veyahut bir akrabası ile
evlenmesine bazı örnekler verelim. Ömer ġeyh (d.1354/755 civarı)‟in
dul kalan eĢlerinden bir diğeri olan Tukluk Sultan‟ın ise kocasının
yeğeni Cihangir oğlu Pir Muhammed (d.1376/777) ile evlendiğini
görmekteyiz
106
. Tukluk Sultan 1394 yılında Pir Muhammed‟in
sekizinci eĢi olarak bu evliliği yaptığı sırada, ölen ilk eĢi Ömer
ġeyh‟ten Seyyid Ahmed adlı 4 yaĢında bir erkek evlada sahipti
107
.
Ömer ġeyh oğlu Ġskender (d.1384/786) 1415 yılında ölünce
sahip olduğu üç eĢten ikincisi olan Can Melik, o sırada bekâr olan
100
John E. Woods, The Timurid, s. 20, 24.
101
John E. Woods, The Timurid, s. 21.
102
John E. Woods, The Timurid, s. 21, 24, 31.
103
John E. Woods, The Timurid, s. 21.
104
John E. Woods, The Timurid, s. 24.
105
John E. Woods, The Timurid, s. 24.
106
John E. Woods, The Timurid, s. 20, 30.
107
John E. Woods, The Timurid, s. 24.
2050 Musa Şamil YÜKSEL
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 5/3 Summer 2010
kocasının kuzeni ġahruh oğlu Baysungur (d.1397/799) ile
evlenmiĢtir
108
. Can Melik ilk evliliğinden bebek iken ölen Pir Ali ve
Sultan Ali adında iki tane erkek çocuğu olmuĢtu
109
.
Cihangir oğlu Pir Muhammed (d.1376/777) 1407 yılınca
ölünce sahip olduğu sekiz hanımdan beĢincisi olan Fatma Sultan‟ı,
kocasının kuzeni olan ġahruh oğlu SuyurgatmıĢ (d.1399/801)
kendisinin altıncı eĢi olarak haremine katmıĢtır.
110
Fatma Sultan‟ın
her iki evliliğinden de çocuğu olduğuna dair herhangi bir kayda
rastlayamadık.
Cihangir oğlu Muhammed Sultan oğlu Sa‟d Vakkas
(d.1399/802) 1417 yılında ölünce ilk ve tek eĢi olan MiranĢah kızı
Receb Sultan, kocasının bekâr kuzeni (amcası Pir Muhammed‟in
oğlu) Sencer ile evlenmiĢtir
111
. Receb Sultan‟ın her iki evliliğinden de
çocuğu olduğuna dair herhangi bir kayda rastlayamadık.
Timurlu hanedan mensubu erkeklerin, yengeleri ile
evlenmelerinin yanı sıra, hanedan dıĢından evlendirilen Timurlu
hanedan mensubu kadınların, gelin olarak gittikleri hanedan içerisinde
levirat evliliği ile yeniden evlendirildikleri de vakidir. Örneğin, Sultan
Ebu Said (ö.1469)‟in oğlu Sultan Ahmed‟in kızı Sultanum Begüm,
önce Cuci Han soyundan gelen Özbek hanedanından Timur Sultan ile,
o ölünce de kardeĢi Mehdi Sultan ile evlenmiĢtir
112
. Sultan Ebu
Said‟in diğer oğlu Ömer ġeyh‟in kızı Rukiye Sultan Begüm de aynı
hanedandan önce Abdüllatif Sultan, o ölünce de kardeĢi Canıbeg
Sultan ile evlenmiĢtir
113
.
ġimdiye kadar hep hanedan üyelerinin levirat evliliği
örnekleri verdiğimiz Timurlularda, aktaracağımız Ģu olay bu geleneğin
hanedan mensupları dıĢında da uygulanmakta olduğunun açık bir
iĢaretidir: Timurlu hükümdarı Uluğ Bey‟in, oğlu Abdülaziz‟in sünnet
düğünü dolayısı ile Kân-ı Gil‟de verdiği toyda Ģarap içilip eğlenilmesi
üzerine muhtesip Seyyid AĢık, hükümdarın Semekand‟ın önde
gelenlerini topladığı meclise gelerek kendisine “Sen Hz.
Muhammed‟din dinini mahvederek, dinsizlerin geleneklerini
getirdin!” demiĢ, muhtesibin bu sözlerine çok sinirlenen ve sinirine
güçlükle hâkim olan Uluğ Bey, muhtesibe “Sen seyyid olarak soylu
bir nesebe ve ilme sahip olmakla tanınıyorsun, ama artık yaĢlandın.
Herhalde iĢkence çekerek ölmek ve Ģehit olmak istediğin için bana
108
John E. Woods, The Timurid, s. 23, 46.
109
John E. Woods, The Timurid, s. 23.
110
John E. Woods, The Timurid, s. 30, 43.
111
John E. Woods, The Timurid, s. 29, 31, 42.
112
John E. Woods, The Timurid, s. 37
113
John E. Woods, The Timurid, s. 39