Standartlari
Yüklə 5,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 6- misol.
1 iyul 2011 yilda kompaniya 2 mln. sh.b. ga bino sotib oldi. Foydalanish muddati 40 yil. Qoldiq qiymati yo’q. To’g’ri chiziqli usulda amortizatsiya hisoblaydi va qayta baholash modeli bo’yicha hisobga oladi. Qayta baholashda jamg’arilgan amortizatsiya ob’ektning yalpi balans qiymatidan hisobdan chiqariladi. Uch yil davomida binoning 31 dekabr holatiga qayta baholash qiymati: 2011 yil 31 dekabr 2106000 sh.b. 2012 yil 31 dekabr 1900000 sh.b. 2013 yil 31 dekabr 1924000 sh.b. 2011 yil Olti oyda yig’ilgan amortizatsiya summasi: 2000000/40x6/12=25000 sh.b. Dt Jamg’arilgan amortizatsiya bino (M0220) 25000
Kt Asosiy vositalar bino (M0120) 25000 Qayta baholashgacha binoning balans qiymati (2011 yil 31 dekabr): 2000000-25000= 1975000 sh.b. Balans qiymatini qayta baholash (2011 yil 31 dekabr): Dt Asosiy vosita (M0120) 131000
Kt Asosiy vositalarni qayta baholash bo’yicha zaxira (M8510, M8010) 131000 (2106000-1975000)=131000 sh.b. Qayta baholashdan so’ng binoning balans qiymati (20x1 yil 31 dekabr): 2106000 sh.b. 2012 yil Yillik yig’ilgan amortizatsiya summasi: 2000000/39=54000 sh.b. Dt Jamg’arilgan amortizatsiya bino (M0220) 54000
Kt Asosiy vositalar bino (M0120) 54000 Qayta baholashgacha binoning balans qiymati (2012 yil 31 dekabr): 2106000-54000= 2052000 sh.b. Balans qiymatini qayta baholash (2012 yil 31 dekabr): Dt Asosiy vositalarni qayta baholash bo’yicha zaxira (M8510, M8010) 131000 Dt Nomoliyaviy aktivlar qadrsizlanishidan zarar (M9440) 21000 Kt Asosiy vosita (M0120) 131000
Kt Asosiy vositalarni qadrsizlanishidan zarar (M0330) 21000 2052000-1900000=152000-131000=21000 sh.b. Qayta baholashdan so’ng binoning balans qiymati (2012 yil 31 dekabr): 1900000 sh.b. 2013 yil Yillik yig’ilgan amortizatsiya summasi: 1900000/38=50000 sh.b. Dt Jamg’arilgan amortizatsiya bino (M0220) 50000
Kt Asosiy vositalar bino (M0120) 50000
86 Qayta baholashgacha binoning balans qiymati (2013 yil 31 dekabr): 1900000-50000= 1850000 sh.b. Balans qiymatini qayta baholash (2013 yil 31 dekabr): Dt Asosiy vositalar bino (M0120) 53000 Dt Asosiy vositalar qadrsizlanishi bo’yicha jamlangan zarar (M0330) 21000
Kt Asosiy vositani qayta baholash bo’yicha zaxira (M8510, M8010) 53000
Kt Qadrsizlanish bo’yicha zararni reversirlash (M9440) 21000 1924000-1850000=74000-21000=53000 sh.b. Qayta baholashdan so’ng binoning balans qiymati (2013 yil 31 dekabr): 1924000 sh.b. Asosiy vosita ob’ektining qandaydir qismining tannarxi ushbu ob’ektning umumiy tannarxiga nisbatan katta bo’lganida, bunday har bir qism bo’yicha eskirish alohida hisoblanishi kerak. Tadbirkorlik sub’ekti asosiy vosita ob’ekti bo’yicha dastlab tan olingan summani uning katta bo’lgan qismlari o’rtasida taqsimlaydi va bunday har bir qism bo’yicha eskirishni alohida hisoblaydi. Masalan, samolyotning korpusi va motori bo’yicha eskirishni alohida hisoblash to’g’ri bo’lishi mumkin, bu samolyot tadbirkorlik sub’ektining o’ziniki bo’lishi yoki moliyaviy ijaraga olinganligidan qat’iy nazar. Shunga o’xshash, agar tadbirkorlik sub’ekti asosiy vositalarni operativ ijaraga berish uchun sotib olsa va ushbu operativ ijarada u ijaraga beruvchi bo’lib hisoblansa, ijaraning bozor sharoitlariga nisbatan ijobiy yoki salbiy shartlariga tegishli bo’lgan va ushbu aktivning tannarxida aks ettirilgan alohida summalar bo’yicha eskirishni alohida hisoblash o’rinli bo’lishi mumkin. Asosiy vosita ob’ektining katta qismi bo’yicha foydali xizmat muddati va eskirishni hisoblash usuli ushbu aktivning boshqa katta qismi bo’yicha foydali xizmat muddati va eskirishni hisoblash usuli bilan bir xil bo’lishi mumkin. Bunday qismlar eskirish xarajatlarini aniqlash maqsadida guruhlanishi mumkin. Tadbirkorlik sub’ekti asosiy vosita ob’ektining ayrim qismlari bo’yicha eskirishni alohida hisoblaganida, u ushbu aktivning qolgan qismi bo’yicha ham eskirishni alohida hisoblaydi. Qolgan qismi alohida katta bo’lmagan qismlardan iborat bo’ladi. Agar tadbirkorlik sub’ektining ushbu qismlardan foydalanish rejalari o’zgarsa, ob’ektning qolgan qismi bo’yicha eskirishni hisoblash uchun uning qismlaridan foydalanish tarzini yoki foydali xizmat muddatini to’g’ri aks ettiradigan taxminiy hisoblash usullaridan foydalani zarur bo’lishi mumkin Tadbirkorlik sub’ekti asosiy vosita ob’ektining tannarxi ushbu ob’ektning umumiy tannarxiga nisbatan katta bo’lmagan qismlar bo’yicha eskirishni alohida hisoblashga qaror qilishi mumkin. Har bir davr uchun eskirish xarajatlari, ular boshqa aktivning balans qiymatiga qo’shilmaganida, foyda yoki zarar tarkibida tan olinishi kerak. Eskirish xarajatlari odatda foyda yoki zarar tarkibida tan olinadi. Biroq, ba’zida, aktivda mujjasamlashtirilgan kelgusi iqtisodiy naf boshqa aktivlarga ishlab chiqarish jarayonida o’tkaziladi. Bunday holatda, eskirish xarajatlari boshqa aktivlar tannarxining bir qismini tashkil etadi va uning balans qiymatiga qo’shiladi. Masalan,
87 ishlab chiqarish zavodining va asbob-uskunaning eskirishi tovar-moddiy zahiralarini qayta ishlash qiymatiga kiritiladi (BHXS 2 ga qarang). Shunga o’xshash, tajriba- konstruktorlik ishlab chiqishda foydalanilgan asosiy vositalarning eskirishi MHXS 38 “Nomoddiy aktivlar” ga muvofiq nomoddiy aktivning tannarxida hisobga olinishi mumkin. Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymati sistematik tarzda uning foydali xizmat muddati davomida taqsimlanishi kerak. Aktivning tugatish qiymati va foydali xizmat muddati kamida har moliyaviy yilning oxirida qayta ko’rib chiqilishi kerak va, kutishlar oldingi baholashlardan farq qilsa, o’zgarish (lar) buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish sifatida MHXS 8 “Hisob siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarishlar va xatolar” ga muvofiq hisobga olinishi kerak. Eskirish xattoki aktivning haqqoniy qiymati uning balans qiymatidan ko’proq bo’lganida ham tan olinadi, agar aktivning tugatish qiymati uning balans qiymatidan oshmaydigan bo’lsa. Aktivning ta’mirlanishi va unga texnik xizmat ko’rsatilishi u bo’yicha eskirish hisoblanishi zaruratini inkor qilmaydi. Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymati uning
tugatish qiymati
chegirilganidan so’ng aniqlanadi. Amaliyotda, aktivning tugatish qiymati ko’pincha katta bo’lmaydi va shu bois eskirish hisoblanadigan qiymatni hisoblashda ahamiyatli bo’lmaydi. Aktivning tugatish qiymati aktivning balans qiymatiga teng bo’lgan yoki undan oshgan summagacha ko’payishi mumkin. Bunday holatda, aktivning eskirish summasi nolga teng bo’ladi, agar uning tugatish qiymati keyinchalik aktivning balans qiymatidan past bo’lgan summagacha kamaymasa. Aktiv bo’yicha eskirish hisoblanishi ushbu aktiv foydalanish uchun yaroqli va mavjud bo’lganidan so’ng boshlanadi, ya’ni u rahbariyat tomonidan ko’zlangan holda foydalanish uchun zarru bo’lgan joy va holatiga keltirilganida. Aktiv bo’yicha eskirish hisoblanishi aktiv MHXS 5 ga muvofiq sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan (lekin sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan chiqib ketish guruhiga kiritilgan) sana va aktiv hisobdan chiqarilgan sanadan qaysi biri ertaroq keladigan bo’lsa, o’sha sanada to’xtatilishi kerak. Shuning uchun, eskirish hisoblanishi aktiv to’xtab qolganida yoki faol foydalanishdan chiqarilganida, toki aktiv bo’yicha to’liq eskirish hisoblanmaguncha, to’xtatilmaydi. Biroq, eskirishni hisoblashning ishlab chiqarish birliklari usulida ishlab chiqarish yo’qligi tufayli eskirish summasi nolga teng bo’lishi mumkin. Aktivda mujassamlashtirilgan kelgusi iqtisodiy nafni tadbirqorlik su’ekti asosan undan foydalanish orqali o’zlashtiradi. Biroq, boshqa omillar, masalan texnik yoki tijorat eskirish yoki aktiv to’xtab turganida jismoniy eskirish ko’pincha ushbu aktivdan olinishi mumkin bo’lgan iqtisodiy nafning kamayishiga olib keladi. Buning natijasida, aktivning foydali xizmat muddatini aniqlashda quyidagi barcha omillar hisobga olinadi: (a) aktivdan ko’zlangan foydalanish. Foydalanish aktivning hisoblangan quvvati yoki fizik mahsuldorligi asosida aniqlanishi mumkin. (b) aktiv foydalanadigan smenalar soni, uni ta’mirlash va texnik xizmat
88 ko’rsatish dasturi, aktiv to’xtab turganida unga texnik xizmat ko’rsatish kabi operatsion omillarga bog’liq bo’lgan kutilgan jismoniy eskirish. (v) ishlab chiqarishdagi o’zgarishlar yoki takomillashtirishlar, yoki aktiv foydalanalishida ishlab chiqarilayotgan mahsulot yoki ko’rsatilayotgan xizmatga bozor talabi o’zgarishi natijasida texnik yoki tijorat eskirish. (g) aktivdan foydalanishga qo’yiladigan yuridik yoki shunga o’xshash cheklovlar, masalan tegishli ijara kelishuvlari muddatining tugashi sanalari. Aktivning foydali xizmat muddati aktivning tadbirkorlik sub’ekti uchun kutilgan foydaliligi nuqtai nazaridan aniqlanadi. Tadbirkorlik sub’ektining aktivlarni boshqarish siyosati aktivlar chiqib ketishini maxsus vaqtdan so’ng yoki aktivda mujassamlashtirilgan kelgusi iqtisodyi nafni ma’lum qismi o’zlashtirilganidan so’ng ko’zda tutishi mumkin. Shuning uchun, aktivning foydali xizmat muddati uning iqtisodiy foydalanish muddatidan qisqaroq bo’lishi mumkin. Aktivning foydali xizmat muddatini baholash tadbirkorlik sub’ektining o’xshash aktivlar bilan tajribasi asosida mulohaza qilgan holda amalga oshiriladi. Er va binolar bir biridan ajratilishi mumkin bo’lgan aktivlar va ular birgalikda sotib olingan bo’lsada alohida hisobga olinadi. Ayrim istisnolarni hisobga olgan holda, masalan chiqindilar uchun ajratiladigan yerlar sifatida ishlatiladigan karerlar va maydonlarni, yerning foydali xizmat muddati chegaralanmagan va shu bois uning eskirishi hisoblanmaydi. Binolarning foydali xizmat muddati chegaralangan va shuning uchun ular bo’yicha eskirish hisoblanadi. Bino turgan yer maydonining qiymati oshishi binoning eskirish hisoblanadigan qiymatiga ta’sir etmaydi. Erning tannarxi unda joylashgan asosiy vositalarning demontaji va olib tashlanishi, yer maydonidagi tabiiy resurslarni tiklash bo’yicha xarajatlarni o’z ichiga olsa, yer aktivining ushbu qismi bunday xarajatlarni amalga oshirishdan naflar olinishi davrini qamrab oladi. Ayrim holatlarda, yerning o’zi chegaralangan foydali xizmat muddatiga ega bo’lishi mumkin, bunday holatda yer u bo’yicha olinadigan naflarni aks ettiradigan tarzda eskirishi hisoblanishi kerak. Eskirish usuli tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan olinadigan kelgusi iqtisodiy naflar qay tarzda sarflanishini aks ettirishi kerak. Aktiv bo’yicha qo’llaniladigan eskirish usuli kamida har moliyaviy yilning oxirida qayta ko’rib chiqilishi kerak va, aktivda mujassamlangan kelgusi iqtisodiy naflar olinishi kutilayotgan tarzda jiddiy o’zgarish paydo bo’lganida, ushbu o’zgargan tarzni aks ettirish uchun qo’llaniladigan usul ham o’zgartirilishi kerak. Bunday o’zgarish buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish sifatida MHXS 8 ga muvofiq hisobga olinishi kerak. Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymatini uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borish uchun turli eskirishni hisoblash usullaridan foydalanish mumkin. Ushbu usullar to’g’ri chiziqli (bir tekis maromdagi) usul, kamaiyb boruvchi qoldiq usuli va ishlab chiqarish birligi usulini qamrab oladi. Eskirishni hisoblashning to’g’ri chiziqli usuli aktivning tugatish qiymati o’zgarmaganida aktivning foydali xizmat muddati davomida bir xil (o’zgarmas) summasi xarajatlarga olib borilishiga olib keladi. Kamayib boruvchi qoldiq usuli qo’llanilganda aktivning foydali xizmat muddati davomida kamayib boradigan
89 summa xarajatlarga olib borilishiga olib keladi. Ishlab chiqarish birliklari usuli kutilayotgan foydalanish yoki ishlab chiqarish hajmiga bog’liq bo’lgan summa xarajatlarga olib borilishiga olib keladi.
Tadbirkorlik sub’ekti aktivda mujassamlangan kelgusi iqtisodiy naf qay tarzda sarflanishini aniqroq aks ettiradigan usulni tanlashi kerak. Ushbu usul izchil ravishda davrdan davrga, kelgusi iqtisodiy naf sarflanishi tarzi o’zgarmaganida, qo’llanilishi kerak.
Yüklə 5,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|