Sun’iy tanlash Ongsiz tanlash

qimmatli belgilarning o‘zgarishi

Yillar	Har gektardan	Ko‘sakning	Tolaning	Tola
	olingan hosil	vazni (g)	uzunligi	chiqishi
	sentnerda		(mm)	%
1923	10,8	4,8	27	30
1940	15,0	5,2	32,2	33,4
1950	20,3	5,5	34,4	34,4
1960	20,4	6,2	32	34,7
1970	25,3	6,3	32,5	34,8
1980	29,7	6,3	34,7	36,7

9-jadval Simmental qoramol zotida sut miqdorinining o‘zgarishi

Yillar	Har bosh sigirdan olingan sut miqdori (litr)
1870—1875	2500
1880—1885	2950
1890—1910	4000

10-jadval
Qandlavlagida qand miqdorining o‘zgarishi

Yillar	Qand miqdori %	Yillar	Qand miqdori %
1808	6,0	1888	13,7
1838	8,5	1898	19,2
1848	9,8	1908	18,6
1858	10,1	1929	20,1
1878	11,7	1954	22,3

C HO‘GARI
UMRBOQI
39-rasm. Qovun navlari.
Insonlar sun’iy tanlash o‘tkazar ekan, birinchi navbatda o‘z ehtiyojlarini qondirishni asosiy maqsad qilib qo‘yadilar. In- son ehtiyojlari esa turlicha: iqtisodiy, xo‘jalik, estetik talablarni qondirish ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Chunonchi bir odam tovuqning ko‘p go‘sht beradigan, ikkinchisi ko‘p tuxum beradigan, uchinchisi urishqoq, to‘rtinchisi esa dum patlari uzun, chiroyli zotini chiqarishni maqsad qilib qo‘ygan va o‘z maqsadiga asta-sekin erisha borgan. Sun’iy tanlashni turlicha yo‘nalishda olib borish barcha organizmlarga taalluqlidir. Qovunlarning ertapishar (handalaklar) yozgi yupqa va qalin po‘choqli hamda kuzgi, qishki navlarini (39-rasm), qo‘ylarning qorako‘l, hisor, otlarning axaltaqa qora bayir zotlari yaratilganligi bunga yorqin misoldir.
Markaziy Osiyoda faqat qovunlarning emas, balki kalta poya li bug‘doy, no‘xat, sabzi, o‘rik, xandon pista, shaftoli, anor, anjir, uzum, yong‘oq, olma va boshqa o‘simliklarning turlituman navlari yaratilgan.
Sun’iy tanlash jarayonida inson o‘zi uchun foydali belgixossalarini mumkin qadar keskin o‘zgartirishga harakat qilgan.
Bo‘rdoqi qo‘y, cho‘chqa zotlari, urug‘ bermaydigan o‘simlik navlari, itlarning junsiz, kaptarlarning shamolga qarshi ucha olmaydigan tovus kaptar zotlari chiqarilganligi yuqoridagi fikrni tasdiqlovchi dalillardir. Ba’zi madaniy o‘simlik navlari, hayvon zotlarining yovvoyi ajdodlari bir tur, boshqalariniki esa ikki-uch tur hisoblanadi. Masalan, har xil it zotlari chiyabo‘ri va bo‘ridan, qo‘ylar arxar, muflan, argali kabi yovvoyi ajdod xillaridan, tovuq zotlari esa yovvoyi bankiv tovug‘idan, kaptar, yovvoyi ko‘k qoya kaptar turidan (40-rasm), qoramol zotlari dasht va o‘rmon yovvoyi qoramol turidan, karam navlari yovvoyi karam turidan keltirib chiqarilgan.
Darvin yuqoridagi mulohazalarning asosli ekanligini bir qancha dalillar bilan isbotlagan. Chunonchi, Hindiston va Janubi Sharqiy Osiyo chakalakzorlarida tarqalgan bankiv yovvoyi tur tovuqlari odamdan unchalik hurkmaydi, kechalari daraxt, buta shoxlarida uxlaydi va xonaki tovuqlar bilan chatish- tirilsa normal nasl beradi. Bularning hammasi xonaki tovuqlar bankiv yovvoyi tovuqlardan kelib chiqqanligini isbotlovchi dalillar sanaladi (41-rasm). Mana shunday usul bilan Darvin boshqa xonakilashtirilgan hayvon zotlari, madaniy o‘simlik navlari qaysi yovvoyi turlardan kelib chiqqanligini asoslagan.
Darvin sun’iy tanlash bilan yovvoyi hayvonlarni xonakilashtirish mumkinligini tajriba orqali isbotlash imkoniyatiga ega bo‘lmagan. XX asrning ikkinchi yarmida akademik D. K. Be lyayev sun’iy tanlash yo‘li bilan yovvoyi hayvonlarni xonakilashtirish mumkinligini tajriba orqali isbotlab berdi. U kumushsimon qora tulkilar ustida kuzatish ishlarini olib borib, ularning odamga nisbatan xatti-harakati har xil ekanligini aniqladi. Tulkilarning bir guruhi odamga tashlanuvchan, o‘ta tajovuzkor, ikkinchi guruhi odamga tashlanishga qo‘rqib turadigan, lekin
P OCHTA KAPTARI
40-rasm. Kaptar zotlari va ularning yovvoyi ajdodi.
unga tashlanishni xohlaydigan, uchinchi guruhi esa xotirjam izlanuvchi instinktli tulkilar ekanligi ma’lum bo‘ldi. K.D. Be- lyayev uchinchi guruhga mansub erkak va urg‘ochi tulkilarni ajratib, alohida urchita boshladi. Nasllar orasidan olim yana odamga tez ko‘nikuvchi tulkilarni tanlab bordi. Bunday tulkilar- ning bir necha avlodida sun’iy tanlash o‘tkazish natijasida xuddi xonaki itlarga o‘xshash, ya’ni odamga tez o‘rganadigan, erkalaganda xursand bo‘ladigan tulkilar chiqarildi. Xatti-harakatiga qarab o‘tkazilgan sun’iy tanlash natijasida tulkilarning morfologik va fiziologik belgilari ham o‘zgardi. Tajribada tashqi