T. A. Kuchkarov tatu "kt va T" kafedrasi mudiri, texnika fanlari nomzodi

3.13-ràsm. Tàrmîqni strukturàlash uchun niqîblàrdàn fîydàlànishgà misîl
82
Bir nàrsàni bålgilàb qo‘yish zàrurki, àgàrdà niqîblàr måõànizmlàrdàn fîydàlànish yåchimdà qo‘llànilsà, bu hîldà kînfiguràtsiyalàsh, màrshrutizàtîrlàr và kîmpyutår tàrmîqlàri o‘zàrî mîs hîldà bo‘lishi kåràk.

Nazorat uchun savollar va topshiriqlar

1. 
   TCP/IP prîtîkîllàr ståki asosan qanday tarmoqlarga mo’ljallan- gan?
   
2. 
   TCP/IP protocollar ståki nechta sathdan iborat va har bir sathning vazifasi nimalardan iborat?
   
3. 
   TCP/IP ståkidà FTP prîtîkîli foydalanuvchiga qanday imkoni- yatlarni yaratadi?
   
4. 
   Telnet prîtîkîlining vazifasi nimalardan iborat?
   
5. 
   SNMP qanday maqsadda ishlatiladi?
   
6. 
   IP tàrmîg‘idà àdråslàsh qanday amalga oshiriladi?
   
7. 
   Tarmoqda adresning qanday turlari mavjud?
   
8. 
   Fizik adres deganda nimani tushunasiz?
   
9. 
   IP prîtîkîlidà IP àdråslàrini mîslàshtirish hàqidàgi qanday kå- lishuvlàr màvjud?
   
10. 
    Fizik àdråslàrni IP àdråsdà qanday àks ettiriladi?
    
11. 
    ARP và RARP prîtîkîllàrining vazifasi nimadan iborat?
    
12. 
    DNS prîtîkîl tarmoqda qanday vazifani bajaradi?
    
13. 
    IP àdråslàrini bålgilàshni àvtîmàtlàshtirish jàràyonini qanday pro- tokol bajaradi?
    
14. 
    DHSP prîtîkîlining tarmoqdagi vazifasi nimadan iborat?
    
15. 
    Qismlàrgà àjràtishni bîshqàrish qanday amalga oshiriladi?
    
16. 
    IP àdråslàrning qanday turlari mavjud?
    
17. 
    IP àdråslàr qanday usulda o‘rnatiladi?
    
18. 
    IP tàrmîg’ida niqobning vazifasi nimadan iborat?
    
19. 
    Stàndàrt sinflàr uchun tàrmîq niqîbining qiymàti nimaga tång?
    

83

4-B Î B. ÀLÎQÀ KÀNÀLLÀRI

1. 
   KÀBÅLLI ÀLÎQÀ KÀNÀLLÀRI
   

Àõbîrît o‘tkàzish muhiti dåb kîmpyutårlàr o‘rtàsidà àõbîrît àlmàshinuvini tà’minlîvchi àõbîrît yo‘llàrigà (yoki àlîqà kànàl- làrigà) àytilàdi. Ko‘pchilik kîmpyutår tàrmîqlàridà (àyniqsà, màhàlliy tàrmîqlàrdà) simli yoki kàbålli àlîqà kànàllàri ish- làtilàdi, vàhîlàngki simsiz tàrmîqlàr hàm màvjuddir.

Màhàlliy tàrmîqlàrdà ko‘pinchà àõbîrîtlàr kåtmà-kåt hîldà uzàtilàdi, ya’ni bir bit àõbîrît uzàtilgàndàn so‘ngginà kåyingi bit uzàtilàdi. Tushunàrliki, bundày àõbîrît uzàtish pàràllål kîddà àõbîrît uzàtishgà qàràgàndà muràkkàb và såkin ishlîvchi usuldir. Shuni hisîbgà îlish kåràkki, tåzkîr pàràllål usuldà àõbîrît uzàtish, ulàngàn kàbållàr (simlàr) sînini uzàtilàyotgàn àõbîrîtning ràzryadlàr sînigà nisbàtàn bàràvàr màrîtàbà îshà- di (màsàlàn, 8-ràzryadli kîddà 8 màrîtàbà àõbîrît yo‘li îshà- di). Yuzàki qàràgàndà kàbål kàm sàrf bo‘làdigàndåk ko‘rinàdi, àslidà judà ko‘p sàrf bo‘làdi. Tàrmîqdàgi àbînåntlàr o‘rtàsidàgi màsîfà kàttà bo‘lsà, ishlàtilàdigàn kàbålning nàrõi kîmpyutår nàrõi bilàn bàrîbàr yoki undàn hàm ko‘p bo‘lishi mumkin. 8,16 yoki 32 tà kàbållàrni o‘tkàzishgà qàràgàndà bir dînà kàbålni o‘tkàzish ànchà îsîn. Tà’mirlàsh, uzilishlàrni tîpish và tiklàsh ishlàri hàm àrzîngà tushàdi. Låkin bu hàmmàsi emàs. Kàbålning turidàn qàt’i nàzàr àõbîrîtni uzîq màsîfàgà uzàtish muràkkàb uzàtish và qàbul qilish qurilmàlàrini ishlàtishni tàlàb qilàdi. Buning uchun àõbîrîtni uzàtish qismidà kuchli signàl hîsil qi- lish và àõbîrîtni qàbul qilish qismidà esà kuchsiz signàlni tik- làsh (dåtåktîrlàsh) kåràk. Kåtmà-kåt uzàtishdà buning uchun fàqàt bittà uzàtuvchi và bittà qàbul qiluvchi qurilmà tàlàb qi- linàdi. Pàràllål àõbîrîtni uzàtishdà uzàtuvchi và qàbul qiluvchi qurilmàlàr sîni esà ishlàtilàdigàn pàràllål àõbîrîtning ràzryadlàr sînigà tång bo‘làdi. Shuning uchun uzunligi unchà ko‘p bo‘lmàgàn (10 måtrli) tàrmîqni lîyihàlàshdà ko‘pinchà àõbîrît- ni kåtmà-kåt uzàtish usuli tànlànàdi.
Àõbîrîtni pàràllål uzàtishdàgi nihîyatdà muhim shàrt, bu
hàr bir bitni uzàtishgà mo‘ljàllàngàn kàbållàr uzunligi bir-birigà

84
dåyarli tång bo‘lishligidir. Àks hîldà turli uzunlikdàgi kàbål- làrdàn o‘tàyotgàn signàllàr o‘rtàsidà qàbul qilish qurilmàsining kirishidà vàqt bo‘yichà siljish hîsil bo‘làdi. Buning nàtijàsidà tàrmîq qismàn buzilishi yoki butunlày ishdàn chiqishi mumkin. Màsàlàn, 100 Mbit/s àõbîrît uzàtish tåzligidà và bitni uzàtish dàvri 10 ns bo‘lgàndà vàqt bo‘yichà siljish 5–10 ns dàn îshmàs- ligi lîzim. Bundày siljish kàttàligi, kàbållàrning uzunlikdàgi fàrqi 1—2 måtr bo‘lgàndà hîsil bo‘làdi. Kàbål uzunligi 1000 måtr bo‘lgàndà esà, bu kàttàlik 0,1—0,2% ni tàshkil qilàdi. Hàqiqàtdàn bàzi yuqîri tåzlikdà ishlîvchi màhàlliy tàrmîqlàrdà 2—4 tàlik kàbål yordàmidà àõbîrît pàràllål uzàtilàdi. Bårilgàn tåzlikni sàqlàb qîlgàn hîldà ànchà àrzîn kàbål ishlàtish mumkin, låkin kàbålni ruõsàt etilgàn uzunligi bir nåchà 100 måtrdàn îshmàydi. Misîl tàriqàsidà Fast Ethernet tàrmîq såg- månt 100 BASE-T4 ni kåltirish mumkin.

Kàbål ishlàb chiqàruvchi sànîàt kîrõînàlàri kàbål turlàrini ko‘p miqdîrdà ishlàb chiqàràdilàr. Hàmmà ishlàb chiqàrilàdigàn kàbållàrni uch turgà bo‘lish mumkin:

• 
  î‘ràlgàn juft simli kàbål (twisted pair), ulàr himîyalàngàn bo‘ladi, ya’ni ekrànlàshtirilàdi (shielded twisted pair, stop) và himîyalànmàgàn, ya’ni ekrànlàshtirilmàgàn (unshiel- ded twisted pair, UTP);
  
• 
  kîàksiàl kàbållàr (coaxial cable);
  
• 
  îptik tîlàli kàbållàr (fiber optic).
  

Kàbålning hàr bir turining o‘z àfzàlliklàri và kàmchiliklàri màvjuddir, shuning uchun kàbål turini tànlàngàndà hàl qilinà- yotgàn màsàlàning xususiyatini, shuningdåk àlîhidà îlingàn tàr- mîq xususiyatini và àvvàldàn màvjud bo‘lgàn bàrchà kîrõînà stàndàrtlàrining o‘rnigà, 1995-yildà qàbul qilingàn EIA/TIA 586 (Commercial Building Telecommunication Cabling Standard) stàndàrti màvjud bo‘lib, hîzirgi vàqtdà shu stàndàrtdàn fîy- dàlànilàdi.
Kîàksiàl kàbål elåktr tîki o‘tkàzuvchi kàbål bo‘lib, tuzilishi 4.1.1-ràsmdà ko‘rsàtilgàndåk màrkàziy mis sim ichki dielåktrik qîplàmàgà îlingàn bo‘lib, måtàll sim to‘qilmàgà (ekràn) î‘ràl- gàn, hàmdà u umumiy tàshqi qîplàmàgà îlingàn bo‘làdi.
Yaqin vàqtgàchà kîàksiàl kàbållàr eng ko‘p tàrqàlgàn kàbål- làr edi, buning sàbàbi yuqîri dàràjàdà himîyalàngànligi (sim to‘qimàsi — ekràn màvjudligi), to‘qilgàn juftlikkà qàràgàndà

85
àõbîrîtni uzàtish tåzligi (500 Mbit/s gàchà) yuqîriligi và kàttà màsîfàlàrgà uzàtish imkîniyati màvjudligi (bir và undàn ko‘prîq kilîmåtrgà). Tàrmîqdàn ruõsàt etilmàgàn àõbîrîtni måõànik ulànish îrqàli îlish qiyinligi, shuningdåk u tàshqàrigà såzilàrli dàràjàdà kàm elåktrîmàgnit nurlànish tàrqàtishi. Birîq î‘ràlgàn juftlik kàbålgà nisbàtàn kîàksiàl kàbålni tà’mirlàsh và yig‘ish ish- làrini îlib bîrish ànchà muràkkàbdir, nàrõi hàm qimmàt (uning nàrõi î‘ràlgàn juftli kàbållàrgà nisbàtàn 1,5—3 bàrîbàr yuqîridir). Kàbål uchlàrigà ràz’yomlàr o‘rnàtish hàm muràkkàb ishdir. Shuning uchun bu turdàgi kàbållàrni î‘ràlgàn juftli kàbål- làrgà qàràgàndà kàm ishlàtilàdi.

Tashqi qobiq

Metalli qobiq

Ichki himoya qobiq

Mis sim