T a n I t I m t a h L i L e L e ş t I r I d e r g I s I y önetim y eri Gazi m ustafa Kemal Bulvarı, 133 06570 Maltepe / ankara t elefonlar Santral: 312) 232 22 57-231 23 48 Yazı

“Van ve Bitlis Vilâyetleri Askerî İstatistiki” 

Mütercimi

Mehmed Sâdık (Tanşu) Bey

Süvari Binbaşı 

(1307-5)

A nahtar Kelimeler:  Mehmet Sâdık Tanşu, Ermeni Meselesi, askeri 

istatistikler, tercüme.

Y a rd . Doç. D r. H am it P E H L İV A N L I

Kırıkkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, 

Tarih  Bölümü

eneral  M ayew ski,  Rus  D evleti  adına  Doğu

■ 

■^•A nadolu’da  Erzurum   B aşkonsolosu  olarak 

görev  yapm ıştır.  M üşâhedelerini,  topladığı 

istihbârî  bilgileri,  bölgedeki  nüfus  yapısını  gösteren 

istatistikî bilgileri, toplum yapısını, aşiretlerin durumunu 

gösteren  bilgileri  gizli  bir  rapor  halinde  m erkez-i 

hüküm ete  su n m u ştu r.  A y rıca  eserd e  b ö lg ed ek i 

E rm enilerin  fa a liy etlerin i,  E rm eni  kom itelerinin 

bölgedeki teröre katkılarını ve rollerini, batılı devletlerin 

terörist Ermeni komitelerine verdikleri destek ile ilgili 

c id d î,  d ik k a te   d e ğ e r  y o ru m la r  y a p ılm ış tır . 

Mayevvski’nin,  Erm eni  terörünün  ortaya  çıkm ası, 

gelişmesi ve yaygınlaşmasında batılılann rolünü gayet 

açık  ve  doğru  bir  şekilde  ortaya  koyarken,  kendi 

devletinin bu işlerle ilgisinin olmadığını ispat gayretinde 

olduğu da dikkkat çekmektedir. Bu rapor az miktarda 

basılarak yüksek seviyeden  Rus  devlet görevlilerine 

dağıtılm ıştır.  Yerinde  yapılan  incelem e,  gözlem  ve 

önemli yorumlara dayalı olarak kitap haline getirilmiş 

bu  rapor, Ermeni  meselesi  ve  terörü  ile  alâkalı  Türk 

tezini  destekleyen, olabildiğince objektif değerli  bir 

eserdir.  Zamanın  Osm anlı  H üküm eti,  Genelkurmay 

istihbarat  şubesinde  de  görev  yapm ış  olan  Süvari 

Binbaşı Mehmed Sâdık B ey’e, önemine binaaen eseri 

tercüme ettirmiştir.  1914 (1330) yılında tercüme edilen 

eser  dört  bölüm den  m eydana  gelm ektedir.  Birinci 

bölüm coğrafya ile ilgilidir. Askerî coğrafya açısından 

oldukça  önemli  bilgileri  havidir.  İkinci  bölümde  ise 

Doğu Anadolu’nun etnik yapısı hakkında bilgiler vardır. 

Burada yaşayan etnik grupların sosyal, dinî  durumları 

ve  b irb irle ri  ile  olan  iliş k ile ri  u z u n ,  u z ad ıy a 

anlatılmaktadır. Üçüncü  bölümde  ise  hane  miktarına

göre  nüfus  hesaplam aları  ve  1894  Sason  V ak ’ası 

hakkında malûmat bulunmaktadır. Dördüncü bölümde 

ise  Van  ve  Bitlis  Vilâyetleri  dahilinde  bulunan  kaza 

ve  nahiyelere  bağlı  köylerin  etnik  yapısı,  nüfusu 

hakkında yapılmış cetveller vardır. Kitabın  1916 yılında 

Petersburg’da Fransızca bir özeti  de yayınlanm ıştır.1

Biz bu yazımızda Türk Tarihi  açısından önemli 

bir  kaynak  olan  ve  yukarıda  hakkında  kısa  bilgi 

verdiğimiz  mezkûr eserin  mütercimi  Süvari  Binbaşı 

M ehmed Sâdık B ey’i  tanıtm aya çalışacağız. Ermeni 

meselesi  zam an,  zaman  bazı  m ihraklarca  gündeme 

getirilmekte  ve Türkiye aleyhine dünya kamuoyunda 

kullanılmaktadır. Aradan uzun yıllar geçmiş olmasına 

rağmen  mesele  canlı  tutulm akta  ve  tarihî  gerçekler 

saptırılmaktadır. Türk Tarihi için çok önemli ve tarihi 

olaylara ışık tutan böyle bir eseri Türkçe’ye kazandıran 

zatı  ise  Türk  kamuoyu  ne  yazık  ki  tanım am aktadır. 

Tarihe  hizm et  eden  bu  değerli  insanın  biyografisi 

hakkında  bulabildiğim iz  bilgileri  bilim   âlem i  ve 

kamuoyu ile paylaşırken, hatırasına hürmeten manevî 

bir görevi de yerine getirmiş olacağımı düşünüyorum. 

Değerli mütercimi rahmet ve saygı ile anarak, özgeçmişi 

ile   i l g ili  b i lg ile r i  a ş a ğ ıy a   d e rç   e d iy o r u m .

Mehmed  Sâdık  Bey  1871  (Rumî  1287)  yılında 

Üsküdar’da doğmuştur. Babası Ahmed Hamdi Bey’dir. 

19  Haziran  1888  (Rumî 7 Haziran  1304)  yılında Harp 

Okulu ’na girmiştir. Buradan 23 Mayıs  1891  (Rumî  11 

Mayıs  1307)  yılında süvari mülâzım-ı  sanisi  (teğmen) 

olarak  mezun  olmuştur. M ezun  olur  olmaz  1.  Süvari 

Alayı 3. Bölüğüne tayin edilmiştir. Aynı yıl ikmâl-i tahsil 

için  Rusya’ya gönderilmiştir. Rusya’da tahsilde iken 2 

Şubat  1893 (21  Kânûn-ı sâni  1308)’de mülâzım-ı evvel 

(üsteğmen)’liğe terfi ettirilmiştir. 22 Eylül  1895 (10 Eylül 

131 l ) ’de yüzbaşı  vekilliğine terfi ettirilmiştir. 23 Aralık 

1895 (11  Kânûn-ı evvel  131 l ) ’de tahsilini tamamlayarak 

dört yıl sonra Dersâadet’e (İstanbul) geri dönmüştür. 6 

Nisan  1898 (25 Mart  1314)’de yaverliğe seçildi. Yaver 

iken  kolağalığa  terfi  ettirilm iştir.  4  Eylül  1901  (22 

Ağustos  1317)’de binbaşılığa yükseltilmiştir.  3  Eylül 

1906’da  (21  Ağustos  1322)  kaymakam lığa  (yarbay) 

yükseltilmiştir. 9 Eylül  1906 (27 Ağustos  1322) tarihinde 

"Yaverân-ı Hazret-i  Şehriyâriler” arasında kaymakam 

rütbesi  ile  sekizinci  sırada  yer  almaktadır.2  27  nisan 

1909’da  yaverlikten  alınmıştır.  7  Ağustos  1909  (25 

Temmuz  1325)’da  rütbesi  tekrar  “Tasfiye-i  Rüteb-i 

Askeriye Kanunu” gereğince binbaşılığa indirildi. Bundan 

sonra Mekteb-i  Harbiye Rusça Muallim Muavinliğine 

tayin edildi. 25 Ekim  1909’da (12 Teşrîn-i evvel  1325) 

Erkân-ı  Harbiye-i  Um ûm iye  (K arargâh-ı  U m ûm i) 

İstihbarat  Şubesi  (II.  Şube)’nde  görevlendirilm iştir.

Bilge 28

2001  / Güz 30

---

Burada matbuat (basın) sansüründe bulunmuştur. Rusya 

ile yapılacak  sulh  müzakerelerinde  bulunacak askerî 

heyette görevlendirilmiştir. Bunu Alman Şark Orduları 

B aşkum andanlığı  karargâhında  Birinci  Ferik  zeki 

Paşa’ya çekilen 5  Ocak  1907 (23  Kânûn-ı evvel  1322) 

tarihli şifreden anlıyoruz.

M e s le k   h a y a tı  b o y u n c a   şu  g ö r e v le r d e  

bulunmuştur: a-Çanakkale Muharebelerine katılmıştır. 

b-Daha  sonra  yedi  hafta süre  ile  Brest-Litovsk  Sulh 

K onferansı’na  katılm ıştır.  c-Bir  sene  Süvari  Birinci 

Mızraklı  A layı’nda çalışm ıştır.  d-Bir sene  R usya’da 

Kazak Alayı’nda görev yapmıştır. e-Yâveran-ı Şehriyâri 

görevinde  bulunmuş  ve  25  Ekim   1909’dan  itibaren 

Erkân-ı  Harbiye-i  U m ûm iye  ikinci  Şubesine  tayin 

edilmiştir.

M ehmed  Sâdık  Bey  Şaver  Şaziment  hanım  ile 

evlenmiştir. Evli bir oğlu vardır. Çok iyi derecede Rusça 

bilmektedir. Rus Generali (mirliva) Mayevvski’nin  “Van 

ve Bitlis Vilâyetleri Askeri İstatistiki” adlı eserini büyük 

bir vuküfıyetle Rusça’dan Türkçe’ye tercüme etmiştir. 

O ldukça  m ühim   bir  eserdir.  Bunun  dışında  yine 

Rusça’dan tercüme bazı risâleleri  vardır.

K arargâh-ı  Um ûm i  Erkân-ı  Harbiye  Reisi  V. 

Bronsart  P aşa’nın  2  A ralık  1916  (19  Teşrîn-i  sâni 

1332)’da doldurmuş olduğu sicilinde,  1.75 m boyunda, 

79 kilo ağırlığında, sağlam yapılı, kuvvetli, ciddî tavırlı 

birisi olarak tarif edilmektedir. Yine ketum, vazifesine 

sadık, terbiyeli,  m utî  ve  kötü  alışkanlıkları  olmayan 

(kum ar  vs.)  ve  k a ra rg â h ta   h er  yerde  istih d am  

edilebilecek bir subay olduğu yazılıdır. Çok iyi  Rusça 

bilmesinin yanında, çok iyi bir binici de olduğu, yine

V.  Bronsart Paşa tarafından  siciline işlerimiştir. Uzun 

seneler kıta görevlerinden ayrı kaldığı halde, rütbesinin 

ehli olduğu, bir üst rütbe vazifesini yapabilecek ehliyette 

olduğu  ancak,  daha  çok  karargâhlarda  ve  bilhassa 

tercüme işlerinde azamî derecede istifade edilebileceği 

sicil  kayıtlarından anlaşılmaktadır.

Bir  çok  nişan  ve  m adalyası  vardır.  Bunlar:

a.Üçüncü  dereceden  Rütbe  M ecidî  nişanı,  b.Gümüş 

İmtiyaz Madalyası, c.Altın Liyâkat Madalyası, d.Yunan

Muharebe M adalyası, e.Hicaz Demiryolu M adalyası, 

f.Harb-i Umûmî Madalyası, g.Alman Harp Madalyası 

(2.  S ın ıf  D em ir  S alip,  6  M ayıs  1906’da  tevcih 

e d ilm iştir),  h .A v u stu ry a-M acaristan   İm paratoru 

tarafından harp alâmetli üçüncü sınıf Liyâkat-ı Askeriye 

Nişanı  ile taltif edilmiştir.3

1923  yılında  1394 kuruş aylıkla emekliye  sevk 

edilmiştir.  1926 senesi Nisan başlarından itibaren Tâlim 

ve  Terbiye  D airesi  N eşriyat  Ş ubesi’nde  mütercim 

olarak  yeniden  göreve  başlam ıştır.  Burada  iki  sene 

kadar  çalıştıktan  sonra  17  M ayıs  1928’de  A skerî 

matbaaya  tayin  edilmiştir.  26  Nisan  1929’da  sekte-i 

dimagiyye (beyin kanaması) neticesi sol ayağında hafif 

ve  sol  kolunda  tam  olm ak  üzere  sol  tarafı  boyunca 

kısmî felç olmuştur. Bu hadiseden sonra 3 Ağustos’ta 

A skerî  M atbaada  görevli  iken  iki  ay  tebdîl-i  hava 

almıştır.

Askerî  M atbaa  M üdürlüğü’nün  10  Eylül  1930 

tarih ve 2495 sayılı yazısı ile Büyük Erkân-ı Harbiye-

i  Umûmiye  10. Şube Rusça mütercimi  Süvari  Binbaşı 

Mehmed Sâdık Bey, 1 Haziran  1930’dan geçerli olmak 

üzere  ikinci  defa  tekaüde  sevk  edilm iştir.  Eminönü 

Kazası nüfusuna kayıtlıdır. Soyadı  kanunundan  sonra 

“Tanşu”  soyadını  alan  M ehm ed  Sâdık  Bey,  6  Nisan 

1939’da Üsküdar Sinan Paşa, Kasap Veli Sokak numara 

10’da eceli ile  vefat etmiştir. Eşi  Şaziment H anım ’da 

kendisinden  on  yıl  sonra  10  Tem m uz  1949  yılında 

vefat etmiştir.4

N O TLAR

1. Hamil Pehlivanlı,  Rus  Generali Mayevvski’ııin  Doğu  Anadolu 

Raporu-Van  ve Bitlis  Vilâyetleri Askeri İstatistiki-, İstanbul  1997, 

s. 11-12.

2. Salnânıe-i Askeri (1324 Sene-i Maliye,  1326 Sene-ı Kameriye-i 

Hicriye,  1286 Sene-i  Şemsiye-i  Hicriyesine  mahsus),  Dersâadet 

1324,s.7.

3. Kara Kuvvetleri Komutanlığı Arşivi, Subay Sicil Dosyaları, Süvari 

Binbaşı Mehmed Sâdık Bey’e ait sicil dosyası.

4. Emekli Sandığı Arşivi, Askeri tasnif no: 14605.

2001 / Güz 30

Bilge 29

---