T. M. Abdullayeva az
Yüklə 1,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ
T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 94 edirdi. Dramaturgiyanın başqa əsərləri kimi, “Hacı Qara”nı da Ə.Ağaoğlu ciddi mənada komediya adlandırmırdı. Onun fikricə, bu əsərlərdə nə tip vardı, nə də ictimai və psixoloji təhlil. Müəllifin bu yanlış mülahizələri bəzən hətta onu səhv qənaətlərə gətirirb çıxarırdı: “...Müəllimlərimizin sinifdən- kənar bütün fəaliyyəti heç nəyə yaramayan komediyalar, gü- lünc dramlar və son dərəcə pis qrammatikalar yazmağa həsr olunmuşdur. Və bütün bu ədəbi cəfəngiyatı bazara çıxaran bizim pedaqoqlar yarışlardan çıxmış qaliblər kimi asudə nəfəs alır və özlərinin bu fəaliyyətləri ilə doğma ədəbiyyatı zənginləşdirdiklərinə, dili inkişaf etdirdiklərinə, bəşəriyyətə böyük xidmət göstərdiklərinə ciddi inanırlar. Heç bir mübahisə və dəlil ilə siz bu yazıçılıq xəstəliyinə tutulmuşları inandıra bilməzsiniz ki, onlar heç kəsə xidmət etməmişlər...” (98). Şübhəsiz ki, müəllifin bu yanlış mülahizələri onun səmi- mi inamından doğurdu. Ədəbi təmasın həlledici roluna inanan müəllif ədəbi təsir mexanizminin əsas prinsiplərindən birini unudurdu ki, təsirə məruz qalan ədəbiyyatın özünün bu təsir idxalını qəbul etmək üçün müəyyən səviyyə və tələbatının olması zəruridir. Əsrin əvvəllərində yazıb yaradan ədəbiyyat xadimlərin- dən N.Vəzirov, N.Nərimanov, S.S.Axundov, Ə.Haqverdiyev və b. qələm sahiblərini “Molyerə tay olmadıqları” üçün mə- zəmmət etməkdə müəllif, şübhəsiz ki, haqlı deyildi. Məqalə- lərində rus və Avropa ədəbi fikrindən, nəzəriyyəsindən çıxış edən Əhməd bəy Ağaoğlu bu nəzəriyyəni milli ədəbiyyatımıza tətbiq edərkən mürəkkəb, ziddiyyətli nəticələrə gəlirdi: “...Bizim xarakterlər yoxdur. Buna görə də heç bir Şərq T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 95 ədəbiyyatında siz məhz belə xarakterlər əsasında yaranan roman, faciə, komediya kimi ədəbi formalara rast gəlməzsiniz. Əksinə, ədəbiyyatın bütün formaları, təfəkkürün və hissin növləri ya yuxu gətirən nəhayətsiz lirizmə, yaxud duman və mistisizim kabusuna qərq olmuşdur”. Ə.Ağaoğlunun bu fikirlərini akademik K.Talıbzadə onun ifrata varması kimi qiymətləndirərək qeyd edir ki, “milli ədəbiyyatımıza bu cür baxmaq – N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanov kimi qüdrətli realistlərin yaradıcılığını layiqincə qiymətləndirmək imkanından Ə.Ağaoğlunu əvvəlcədən məhrum edirdi” (62, 341). Əhməd bəy Ağaoğlunun milli ədəbiyyat məsələlərinə münasibətində ciddi bir narahatlıq duyulurdu. O, cəmiyyətdə baş verən hadisələri ədəbiyyatın əks etdirmyə qadir olmaması barədə mülahizəsini hər dəfə irəli sürdükdə çıxış yolu kimi Qərb, rus ədəbiyyatından öyrənmək məsələsini qoyurdu: “Bu yenidən tərbiyənin əsasına mütləq daxil edilməli olan ümumbəşəri ideya və hissləri almaq üçün biz hara müraciət etməliyik? Aydındır ki, Qərbə” (107) – cavabında Qərb yazıçılarından Viktor Hüqo, Volter, Selli, rus yazıçılarından isə Dostoyevski, Puşkin, Tolstoy, Qorkinin yaradıcılıqları onun üçün dəyişməz dəyərlər kimi qalırdılar. Onun fikricə, Viktor Hüqonun həyatı XIX əsr Fransasının həyatı idi. “Fransada romantizmin atası” sayılan Viktor Hüqonun yaradıcılığına münasibəti ilə əslində Ə.Ağaoğlu fransız roman- tizminin özünü təhlilə cəlb edirdi. O belə düşünürdü ki, fransız romantizmi XVIII əsrin rasionalizminə etiraz əlaməti olaraq meydana gəlmişdi. Şəhər əhalisinin həyatını tərənnüm edən T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 96 klassizimlə yarışa-yarışa təbiəti tərənnüm edən romantizm dünya ədəbiyyatının inkişafında yeni bir mərhələ olduğu üçün Ə.Ağaoğlunun bu məsələyə müraciəti təbii idi. Mütəfəkkir ədib bu polemikalarında İslam dininin rus və Qərb mədəniyyətinə təsirini sübut etməyə çalışır, ədəbi- mədəni məsələlərin qiymətləndirilməsində onun mühüm rolunu qeyd edirdi. Onun fikricə, “rus ədəbiyyatı özünün həqi- qətpərəstliyi və bədiiliyi ilə böyük bir ədəbiyyatdırsa, buna görə o, artıq Şərqə minnətdardır... Rus ədəbiyyatının bu iki ümumi cəhəti (mistisizm və lirizm – Ə.A.) Qorkinin yeni əsəri “Həyatın dibində”nin əsas xüsusiyyətini təşkil edir” (104). Rus ədəbiyyatı ilə bağlı mülahizələrində Ə.Ağaoğlu rus- Avropa, rus-Şərq ədəbi-mədəni münasibətləri məcrasında ədəbi təsir məsələsinin özünün elmi-nəzəri işıqlanmasına xid- mət edən mülahizələr söyləyirdi. Ümumiyyətlə, təsadüfi deyil- di ki, bir sıra məqamlarda Əhməd bəyin ədəbi-tənqidi plat- formasının mahiyyəti məhz onun rus ədəbiyyatına müna- sibətində, rus ədəbiyyatı ilə bağlı mülahizələrində meydana çıxırdı. Xüsusilə, o, ədəbiyyatın xalqın mənəviyyatının, onun ideyalarının formalaşmasındakı rolundan bəhs edərkən rus ədəbiyyatından nümunələr gətirirdi: “...Qadınlığı idealizə edərkən rus mühərrirliyi, bəlkə, qadın qəhrəmanlarına süni, həqiqətdə mövcud olmayan bəzi əxlaqi, ruhi sifətlər əlavə etmişlər. Fəqət bu, təkrar oluna-oluna rus məfkurəsində bir qadın idealı təşkil etmiş, bütün tərbiyə, təlim və arzular bu ideala doğru yürüdülmüş və beləliklə, ideal vüsala gətirmişdir” (85, 148). O, fikrinə davam edərək yazırdı: “Puşkinin Tatyanası, Yüklə 1,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|