T o sh k e n t d a V l a t iqtiso diyo t u niversiteti f. T. A b d u V a X id o V, Z. A. Um arov, K. N. D ju ra y ev

8.6. Banklarda nomoddiy aktivlam ing barakatini hisobga olish
Sotib olingan nomoddiy aktivlar boshlang'ich qiymati bo'yicha baholanib,
ulaming analitik hisobi har bir nomoddiy aktiv bo'yicha ochilgan tegishli shaxsiy
hisobvaraqlarda yuritiladi va amaldagi me'yoriy hujjatlar bilan tartibga solib
turiladi24. Bank ichida yaratilgan nomoddiy aktivlar balansda haqiqiy tannarxi
bo'yicha aks ettiriladi. Bepul olingan nomoddiy aktivlar dastlab balansda haqiqiy
qiymati bo'yicha aks ettiriladi.
Bepul olingan nomoddiy aktivlaming qiymati, qonunchilikka muvofiq baholash
bilan
shug'ullanuvchi
ekspertlar
tomonidan
yoki
qabul
qilish-topshirish
dololatnomalari bo'yicha aniqlanadi. Agar sotib olingan nomoddiy aktivlar qiymatini
bank oldindan to'liq yoki qisman to'lab berigan taqdirda buxgalteriya hisobida
quyidagicha rasmiylashtiriladi:
Dt
19909-“Tovar-moddiy
qimmatliklar uchun to'langan
mablag'lar”
hisobvarag'i,
Kt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar
bo’yicha olinadigan mablag’lar” hisobvarag'i,
Aktivlar kelib tushganda esa,
Dt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvarag'i,
24
“ Ў з б е к и е т о н
Р е с п у б л н к а с и д а ас о с и й в о е н т а л а р к и н г б у х г а л т е р и я й и с о б и 
т ў г р и с н д а г н ” Й ў р и к н о м а. Ў з Р А В т о м о н и д а н
1 7 .1 2 .2 0 0 4 й и л д а 1 1 3 4 -с о н б и л а н р ў й х а т г а о л и н г а н . (я н г и 
тай р и р и ).

---

Kt
19909-“Tovar-moddiy
qimmatliklar uchun
to'langan
mablag'lar”
hisobvarag'i.
Agar bank tomonidan to'lov nomoddiy aktivlar kelib tushgandan keyin amalga
oshirgan bo'lsa, u holda, buxgalteriya hisobida quyidagicha yozuv amalga oshiriladi:
a) aktivlam ing kelib tushishi va balansda aks etirilishiga,
Dt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvarag'i,
Kt 29802- “Tovar - moddiy
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i.
b) aktivlaming qiymati to'langanda esa,
Dt 29802- “Tovar - moddiy
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i,
Kt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar
bo’yicha olinadigan mablag’lar” hisobvarag'i.
Agar banklar nomoddiy aktivlami
bepul olganda taqdirda, bepul olingan
nomoddiy
aktivlaming
haqiqiy
qiymati
buxgalteriya
hisobida
quyidacha
rasmiylashtiriladi:
Dt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvarag'i,
Kt 30905- “Tekinga olingan mulklar” hisobvarag'i.
Shuningdek,
Banklarda nomoddiy aktivlar foydalanish jarayonida o 'z
xususiyatlarini xizmatlar tannarxiga (ob’ektlariga ko'ra) o'tkazib, jism oniy va
ma'naviy jihatdan eskirib boradi. Bu esa, o 'z navbatida, banklar tomonidan kelgusida
nomoddiy aktivlarini shakllantirishlari uchun ularga m ablag'lar manbaini to'ldirib
borishga harakat qiladilar. Bu manba ushbu nomoddiy aktivlaming yig'ilib boradigan
eskirish summaslaridan tashkil topishi mumkin. Shu boisdan, banklarda nomoddiy
aktivlarga eskirish hisoblash ulami foydalanishga berilgan oyning keyingi oyidan
boshlab hisoblab, har bir ob’ekt bo'yicha alohida qaydnomalarda amortizatsiya
hisoblab boriladi. Nomoddiy aktivlaming amortizatsiyalanadigan summasi, ulaming
foydali xizmat qilish muddati davomida muntazam ravishda bank xarajatlariga
o'tkaziladi va foydali xizmat qilish muddati amortizatsiya me'yorlari yordamida
aniqlanadi. Amortizatsiya me'yorlari bank tomonidan ulaming boshlang'ich qiymati
va foydali xizmat qilish muddatidan kelib chiqqan holda hisoblanadi. Foydali xizmat

---

qilish muddati, ob’ektdan foydalanish vaqti davomida kursatilgan xizmatlar hajmi
bo'yicha hisobga olinishi mumkin.
Shuningdek, Banklarda foydalanishda bo'lgan nomoddiy aktivlarga hisoblangan
amortizatsiya ajratmalari buxgalteriya hisobida quyidagicha bank xarajatlariga
o'tkazib boriladi:
Dt 56618- “Nomoddiy aktivlaming eskirish summasi” hisobvarag'i,
Kt 16605- “Nomoddiy aktivlaming yig'ilgan eskirish summasi (kontr-aktiv)”
hisobvarag'i.
Banklarda nomoddiy aktivlar quyidagi hollarda balansdan chiqariladi: to'liq
eskirganda; sotilganda; tekinga berilganda; fors-major holatlarda. Ulami hisobdan
chiqarishda qoldiq qiymati quyidagicha aniqlanadi:
1) jam g'arilgan eskirish summasi;
Dt 16605- “Nomoddiy aktivlaming yig'ilgan eskirish summasi (kontr-aktiv)”
hisobvarag'i,
Kt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvarag'i.
2)
ushbu nomoddiy aktiv bo'yicha 30908- “Boshlang'ich qiymatiga nisbatan
baholash qiymatining oshgan summasi” - hisobvaraqdagi qoldiq summasi:
Dt 30908- “Boshlang'ich qiymatiga nisbatan baholash qiymatining oshgan
summasi” hisobvarag'i,
Kt 31203- “Taqsimlanmagan foyda (aktiv-passiv)” hisobvarag'i.
Agar hisobdan chiqarilayotgan nomoddiy aktivlar sotilganda esa,
1) xaridor tomonidan to'lov amalga oshirilgan holda:
Dt
19909-“Tovar-moddiy qimmatliklar uchun to'langan
mablag'lar”
hisobvarag'i,
Kt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvarag'i.
2) to'lov kelib tushganda: a) agar nomoddiy aktivlaming sotish bahosi qoldiq
qiymatidan yuqori bo'lsa:
Dt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar
bo’yicha olinadigan m ablag’lar” hisobvarag'i,
Kt
19909-“Tovar-moddiy qimmatliklar uchun to'langan
mablag'lar”
hisobvarag'i
Kt 45913- “Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya
qilishdan olingan foyda” hisobvarag'i.
b) agar nomoddiy aktivlaming sotish bahosi qoldiq qiymatidan kam bo'lsa:
Dt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar
bo’yicha olinadigan m ablag’lar” hisobvarag'i,
Dt 55906- “Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya
qilishdan ko'rilgan zararlar” hisobvarag'i,
Kt

---

19909-“Tovar-moddiy qimmatliklar uchun to'langan
mablag'lar”
hisobvarag'i.
3) agar nomoddiy aktiv uchun to'lov oldindan amalga oshirilgan holda:
Dt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar
bo’yicha olinadigan m ablag’lar” hisobvarag'i,
Kt 29802- “Tovar - moddiy
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i.
Bir vaqtning o'zida: a) agar nomoddiy aktivlaming sotilish bahosi qoldiq
qiymatidan ortiq bo'lganda:
Dt 29802- “Tovar - moddiy
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i,
Kt 45913- “Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya
qilishdan olingan foyda” hisobvarag'i
Kt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvarag'i.
b) agar nomoddiy aktivlaming sotish bahosi qoldiq qiymatidan kam bo'lsa:
Dt 29802- “Tovar - moddiy
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i
Dt 55906- “Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya
qilishdan ko'rilgan zararlar” hisobvarag'i,
Kt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvarag'i.
Amaliyotda vaqt o‘tishi bilan nomoddiy aktivlaming qiymati to'liq eskirganda,
fors-major
holatlar
bilan
bogMiq
boMganda,
bepul
berilganda belgilangan tartibda zarar sifatida hisobdan chiqariladi va buxgalteriya
hisobida quyidagi yozuv amalga oshiriladi:
Qoldiq qiymatiga,
Dt 55906- “Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya
qilishdan k o ‘rilgan zararlar” hisobvaragM,
Kt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvaragM.
Agar nomoddiy aktivlaming xizmat qilish muddati tugagan boMsa-уи, biroq,
ular foydalanishga yaroqli boMsa, u holda bank ulardan foydalanishni davom ettirishi
va kelgusida eskirish hisoblanmaydi.
8.7. M aterial z a h ira la rin i tu rk u m lan ish , baholanish va ularni hisobga olish
Material zaxiralariga bank xizmatlarini amalga oshirish jarayonida qatnashuvchi
kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar kiradi. Ulardan xizmat ko‘rsatish jarayonida
foydalaniladi va o‘z qiymatini toMa ravishda ko'rsatilgan xizmatlar tannarxiga

---

o'tkazib boradi. Ushbu material zahiralar (kam baholi va tez eskiruvchi buyular)ning
buxgalteriya hisobi amaldagi qonuniy va m e'yoriy hujjatlarga muvofiq tegishli
hujjatlarda rasmiylashtiriladi25.
Ushbu qonuniy va me'yoriy hujjatlardagi talablarga muvofiq, material zahiralar -
bu bank
faoliyatida foydalaniladigan va foydalanish jarayonida quyidagi
mezonlardan birortasiga javob bera oladigan moddiy aktivlardan tashkil topadi:
xizmat muddati bir yildan ortiq boMmagan; xizmat muddatidan qat'iy nazar, bir
donasining narxi O'zbekiston Respublikasida o'm atilgan (sotib olish vaqtidagi) eng
kam ish haqining ellik baravarigacha qiymatga ega boMgan buyumlardir.
Banklarda material zahiralar xizmat qilish muddati va qiymatidan qat'iy nazar
quyidagicha turkumlanadi: maxsus asboblar va moslamalar; maxsus va sanitar
kiyimlar hamda maxsus poyafzallar; yotoq jihozlari; yozuv-chizuv mollari; oshxona
va ovqatlanish xonasi inventarlari, shuningdek, ovqatlanish xonasi choyshablari;
qurilish-ta'mirlash ishlari tannarxiga olib boriladigan vaqtinchalik qurilma va
moslamalar (titulsiz inshootlar); foydalanish muddati bir yildan kam boMgan
almashish asbob-uskunalari va boshqa buyumlar va boshqalar. Banklarda material
zahiralar quyidagilardan eng kam qiymati bo'yicha baholanadi:
- dastlabki qiymat - materiallami sotib olish, qayta ishlash va uni foydalanish
holatiga keltirish bilan bogMiq jam i xarajatlar summasidir;
- haqiqiy qiymat - o'zaro aloqador boMmagan va umumiy shartlarda bitimni
amalga oshirishni hohlovchi bohabar tomonlar o'rtasida aktivni almashtirish yoki
majburiyatni qoplash uchun kelishilgan summasidir;
- so f sotish qiymati - oddiy ish faoliyati davomidagi bitim tuzish va sotishni
amalga oshirish uchun zarur bo'lgan hamda hisoblangan xarajatlar chegirib
tashlangan so'nggi sotish bahosidir. Sof sotish qiymati bank tomonidan oddiy