T o sh k e n t davlat iq t iso d iy o t u n IV e r sit e t I

jumladan, tegishli moliyaviy xo‘jalik operatsiyalari bo'yicha aylanmalami 
noto‘g ‘ri aks ettirish hisobiga, buzib ko‘rsatishga harakat qiladilar. 
Shulami hisobga olgan holda, xalqaro auditorlik standartlarida ham, 
korxonalarda tovlamachilik yoki xato tavakkalchiligini oshiruvchi 
imkoniyatlar vujudga kelishi nazarda tutiladi.
Buxgalteriya 
schetlaridagi 
yozuvlar, 
buxgalteriya 
schetlari 
korrespondentsiyalanishi hamda pul ifodasida to‘g ‘ri asoslanganligini 
aniqlash uchun tekshirilayotgan buxgalteriya yozuvlariga taalluqli bo‘lgan 
va amalda sodir etilgan xo'jalik operatsiyalarini yozma ravishda 
tasdiqlovchi, buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga huquqiy maqom beruvchi 
dastlabki hujjatlami diqqat bilan o‘rganib chiqish lozim.
M a’lumki, buxgalteriya hisobida barcha yozuvlar dastlabki hujjatlar 
asosida yuritiladi. Bundan keyin, undagi ma’lumotlar hisob registrlariga 
ko‘chirib yoziladi, u erda ular bir xil tizimga keltiriladi, ya’ni, buxgalteriya 
schetlarida qayd etiladi.
3 8 0

---

Hisobot davrining oxirida hisob registrlari ma’lumotlariga asosan 
korxona hisoboti toMdiriladi.
Dastlabki hujjatlar hisob ma’lumotlari harakatini boshlab beradi, 
korxona moliyaviy-xo‘jaiik faoliyatini yoppasiga va uzluksiz aks etish 
uchun buxgalteriya hisobini kerakii bo‘lgan ma’lumotlar bilan ta’minlaydi.
Hisobga olish uchun faqat to‘g‘ri rasmiylashtirilgan, ya’ni, barcha 
rekvizitlari to‘ldirilgan hujjat qabul qilinadi. Faqat shu holatda dastiabki 
hujjat huquqiy maqomga ega bo‘ladi. Bunday rekvizitlar bo‘lib: hujjat 
nomi, kodi; tuzilgan sanasi, xo‘jalik operatsiya mazmuni; xo‘jalik 
operatsiya oMchamlari (natura va pul ifodasida); xo‘jalik operatsiyalari 
sodir etilishi bo'yicha va to‘g‘ri rasmiylashtirilishi yuzasidan mas’ul 
mansabdor shaxslar lavozimlari, shaxsiy imzolar va ulaming yoritishlari 
va boshqalar hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ayrim rekvizitlarni kodlar bilan 
almashtirib yozishga ruxsat etilgan. Korxonada buxgalteriya hisobi 
hisoblash texnikasi yordamida avtomatlashtirilgan bo‘lsa bunday holatlar 
ko'proq uchraydi.
Dastlabki buxgalteriya hujjatlardagi yozuvlami siyoh, kimyoviy 
qalam, sharikli ruchka pastasi, yozuv mashinkalari, kompyuteming printeri 
va boshqalar bilan amalga oshirish mumkin.
Har bir korxonada rahbar bosh buxgalter bilan kelishgan holda 
dastlabki hujjatlami imzolash huquqiga ega bolgan shaxslar ro‘yxatini 
tasdiqlaydi.
Buxgalteriyaga kelib tushgan barcha dastlabki hujjatlar majburiy 
tekshiruvdan o‘tkazilishi lozim. Tekshiruv hujjatlaming shakllari (hujjatlar 
va uning rekvizitlari to‘liq va to‘g‘ri rasmiylashtirilganligi) va mazmuni 
(operatsiyalar qonuniyligi, alohida ko'rsatkichlarning logik jihatdan 
bog‘langanligi) bo‘yicha amalga oshiriladi. Amaldagi qonunchilikka zid 
holda sodir etilgan operatsiyalar bo‘y>cha hujjatlami ijro etish va 
rasmiylashtirish taqiqlanadi. Bunday hujjatlar tegishli qapop qabul qilish 
uchun korxona rahbari va bosh buxgalteriga topshiriladi. Qayta ishlovdan 
o‘tgan dastlabki hujjatlar, ulardan qaytadan foydalanish imkoniyatini 
bartaraf etish maqsadida, tegishli belgilar bilan tamg‘alanishi lozim.
Ayrim buxgalteriya yozuvlari tegishli dastlabki hujjatlar asosida 
emas, amaldagi me’yorlar, ko‘rsatmalar, qarorlar, qonunlar va boshqa 
me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi, masalan, asosiy vositalar 
bo‘yicha eskirishni hisoblash, nomoddiy aktivlaming amortizatsiyasi, soliq 
to‘lovlari, turli xil foizlar (shartnomalarda kelishilgan miqdorlar 
chegarasida), asosiy vositalami qayta baholash va boshqalar. Bunday 
holatlarda auditor yuqorida qayd etilgan yozuvlar bo‘yicha tegishli
381

---

buxgalteriya ma’lumotnomalari va ular asosli ravishda amaldagi 
qonunchilikka 
muvofiq 
to‘g‘ri 
toMdirilganligi 
nuqtai-nazaridan, 
shuningdek, bunday buxgalteriya yozuvlari bo‘yicha summalar to‘g‘ri 
hisoblanganligi va tegishli ravishda rasmiylashtirilganligi nuqtai-nazaridan 
ham tekshirishga majburdir.
Buxgalteriya ma’lumotnomalarini saqlash dastlabki hujjatlami 
saqlash tartibiga muvofiq ta’minlanadi, ulami saqlash bo‘yicha mas’uliyat 
esa, korxona rahbari va bosh buxgalter zimmasiga yuklanadi. Korxona 
faoliyati tekshiruvining amaliyotida auditorlar hisobot shakllarini xato 
toMdirilganligi bilan to‘qnashadilar. Masalan, Bosh kitob bo'yicha 
aylanmalami yopib, barcha o ‘tkazmalami to‘g‘ri amalga oshirib va 
soiiqlarni hisoblab, buxgalter belgilangan hisobot shakllarini noto‘g‘ri 
to'ldiradi. Auditor hisobot ma’lumotlarini Bosh kitob, aylanma qaydnoma 
ma’lumotlari bilan solishtirishi hamda hisobot shakllari bir-biriga 
muvofiqligini sinchkovlik bilan tekshirishi lozim.
Shuningdek, buxgalter muayyan xo‘jalik operatsiyalami qayd etish 
usulini bilmasligi natijasidan kelib chiqadigan takror sodir etiladigan 
xatolarga yo‘I qo‘yishi va har gal noto‘g‘ri o‘tkazmalami amalga oshirishi 
mumkin. Ushbu xatolami aniqlash unchalik qiyin emas, chunki ular 
yaqqol ko‘zga tashlanadi. Aksariyat holatlarda ulami Bosh kitob yoki 
to'Idirilgan balans shaklini kuzatgandayoq aniqlab olish mumkin. Ushbu 
xatolar moliyaviy hisobotni muhim ravishda buzib ko‘rsatishga olib keladi 
va odatda, har gal hisobot davri bo‘yicha korxonaning buxgalteriya 
ma’lumotlarini to‘g‘rilanishini talab qiladi. Shuningdek, buxgalteriya 
hisobini yuritish va soliq qonunchiligini bilmaslik bilan bogliq bo‘lgan 
xatolar, amalda sodir etilmagan xo‘jalik operatsiyalarini aks etish, soxta 
hujjatlami va oldindan soxta ma’lumotlarga ega bo‘lgan hujjatlami 
aniqlash va boshqa holatlar ham uchraydi. Masalan, xo‘jalik operatsiya 
sodir etilgan vaqtga 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 
belgilangan valyuta kursini noto‘g‘ri qoMlash sababli xato sodir etilishi 
mumkin. Xato, albatta, hisobot davrida to‘g‘rilanishi lozim, chunki u 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri foyda (zarar) miqdori bilan bog‘liq va bu arzimas xato 
moliyaviy natijalar bo’yicha jiddiy noto‘g‘riliklarga olib kelishi mumkin.
Bozor sharoitida korxonalarga xo‘jalik mustaqillik berilishi 
munosabati 
bilan 
tovlamachiliklar, 
moddiy 
qiymatliklaming 
nobudgarchiligi keskin kamayadi degan noto‘g‘ri fikr mavjud. Bu 
sharoitda 
ham 
amaliyotda 
korxonada 
qonunchilikni 
buzish 
va 
suiiste’molchiliklar sodir etilishi kuzatiladi. Bundan tashqari, ulami sodir 
etish usullari va shakllari o'zgaradi va murakkablashadi.
382

---

Korxonada qonunchilikni buzish va suiiste’molchiliklami sodir etish 
usullari turli ko‘rinishlarga egadir. Birinchi ko‘rinishda ulaming turli 
bo'lishi 
tasodifan, 
sodir 
etiiishi 
mumkin 
boMgan 
xatolar va 
suiiste'molchiliklar soni esa cheklangan ko‘rinadi. Amalda esa, ulami 
diqqat bilan o‘rganib chiqqanda, ma’lum bir qonunchilikka rioya qilinishi 
va ulaming ichki va tashqi o‘zaro bogMiqligi aniqlanadi.
Audit amaliyoti va sud-ekspert ishi yuzasidan olib borilgan 
tadqiqotlar korxona faoliyatida xatolar va suiiste’molchiliklar sodir etiiishi 
tarkibi va usullarini belgilovchi omillami aniqlash imkoniyatini yaratadi. 
Bunday omillarga suiiste’molchiliklami sodir etilishini osonlashtiruvchi 
xo’jalik faoliyatini tashkil etish bo’yicha quyidagi kamchiliklar kiradi:
• moddiy qiymatliklar va pul mablagMarini saqlash, olish va berish 
tartiblariga rioya qilmaslik;
• xo‘jalik intizomini buzish va operatsiyalami amalga oshirish 
bo'yicha belgilangan nizom va yo‘riqnomalarga rioya qilmaslik;
• hujjatlami noto‘g‘ri rasmiylashtirish;
• hisob qoniqarsiz tashkil etilganligi (vaqtida yuritilmasligi, 
qoloqligi, ishonchsizligi va boshqalar);
• joriy nazorat samarasizligi va ichki auditning etarli darajada 
faoliyatsizligi.
Xatolar, suiiste’molchiliklar, o‘g‘iriliklami sodir etish usullari, 
avvalambor, ular sodir etiladigan muhitga bogliqdir. Talon-toroj 
qiluvchilar pul mablagMar va moddiy qiymatliklar harakatini alohida 
bolimlarida vujudga kelgan aniq sharoitlarga ko‘nikishga majbur, shu 
bois, aniq ma’lum bir vaqtda xatolar va suiiste’molchiliklar nisbatan 
barqaror ravishda sodir etiiishi kelib chiqadi. Qanday qiymatliklar, pul 
mablag’lari yoki mol-mulk o‘g‘irlanishidan qat’i nazar, odatda, 
saqlanadigan joylarda va ishlab chiqarishda ulaming zaxirasi hosil 
qilinadi. Masalan, moddiy qiymatliklaming zaxirasi hisobga olinmagan va 
keyinchalik kirim va chiqim hujjatlarini soxtalashtirish yo'li bilan 
o’zlashtiriladigan ortiqcha chiqishlar, qabul qilingan (sarflangan) 
qiymatliklaming miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlarini o’zgartirish, tarozidan 
urib qolish, noto‘g‘ri o’lchash, tabiiy yo’qotishlar me’yorlarini oshirish va 
boshqalar hisobiga hosil qilinadi.
Ishlab chiqarishda ortiqcha chiqishlar sarflangan xom ashyo 
miqdorini oshirish, mahsulotga kamroq sarf-xarajat qilish, bir xil 
xomashyoni ikkinchi xili bilan almashtirish, chiqindilar miqdorini oshirish 
va boshqalar hisobiga vujudga keltiriladi.
3 8 3

---

Qoidani buzuvchilar suiiste’molchiliklarini sodir etishda o‘zlarining 
jinoiy harakatlariga ushbu korxonada odatda bajariladigan operatsiyalar 
ko‘rinishini berishga harakat qiladilar. Bunda mol-mulkni saqlanishini 
tashkil etishdagi va suiiste’molchiliklar sodir etilishining shart-sharoitlarini 
yaratuvchi turli kamchiliklardari foydalanadilar. Bulardan eng ko‘p 
tarqalganlari 
hisobdagi, 
nazoratdagi, 
me’yorlanishdagi 
va 
boshqa 
kamchiliklar 
hisoblanadi. 
Bunday 
sharoitlaming 
mavjudligi 
suiiste’molchiliklami sodir etish va yashirish uchun amaliy imkoniyatlarini 
yaratadi.
Ko’pchilik 
holatlarda, 
bunday 
sharoitlar korxona xodimlari 
tomonidan sun’iy ravishda yaratiladi, ya’ni: ular hisobni chalkashtiradilar, 
moliyaviy intizomni, operatsiyalami amalga oshirish tartibi va hujjatlami 
rasmiylashtirish tartibini buzadilar.
Xatolar va suiste’molchiliklami sodir etish usullari nafaqat mol- 
mulkning harakati sharoitlaridan, jinoyat subyektiga ham bog‘liqdir. 
Suiiste’molchiliklar: yakka ijrochi tomonidan; qaysidir bir turdosh 
operatsiyalami 
amalga 
oshirish 
bilan 
bog’liq 
bo’lgan 
korxona 
xodimlarining bir guruh shaxslari tomonidan; boshqa korxona xodimlari 
tomonidan (mol yetkazib beruvchilar, pudratchilar, xaridorlar va 
boshqalar); nazorat idoralari vakillari bilan til biriktirgan holda korxona 
xodimlari tomonidan sodir etilishi mumkin.
Masalan, kassaga summalami to‘liq kirim qilmaslik yoki kassadan 
pullami olish natijasida kassir yakka o ‘zi pul o ‘g‘irlashi mumkin. Bunda 
kamomad kassa hujjatlarini soxtalashtirish yo‘li bilan yashiriladi. Kassir 
bilan buxgalter til biriktirsa, suiiste’molchilik va o‘g ‘irlik sodir etish 
usullar soni oshadi, ular yashirin shaklda sodir etiladi. Kassa hujjatlarini 
soxtalashtirish yo‘li bilan kassaga kelib tushgan pullami kirim qilmaslik va 
ulami o’zlashtirish maqsadida noqonuniy buxgalteriya yozuvlari amalga 
oshiriladi. Shuning bilan bir qatorda, ayrim shaxslarga qonunga xilof 
ravishda pul summalarini hisoblash va ular imzolarini soxtalashtirib ushbu 
summalami o ’zlashtirish, hisob-kitob-to'Iov qaydnomalariga qalbaki 
familiyalami kiritish yoki keyinchalik olib qo'yish maqsadida ayrim 
xodimlar bo’yicha ortiqcha summalami hisoblash holatlari ham uchraydi.
Buxgalter boshqa korxonalar xodimlari bilan til biriktirib xizmatlar, 
kreditorlik qarzlar va boshqalar bo’yicha pulni qaytarish uchun hujjatlami 
soxtalashtirib o ’g'irliklar sodir etishi mumkin. Agar jinoiy guruhda 
korxona rahbari ham ishtirok etsa, qayd etilgan o‘g ‘irliklar usullariga 
boshqalari qo’shiladi, chunki takomillashtirilgan soxta operatsiyalami 
sodir etish uchun cheklanmagan imkoniyatlar yaratiladi.
3 8 4

---

Amaliyotdan ma’lumki, o‘g‘irliklar uzoq muddat vaqtida sodir 
etiladi. Bunga talon-toroj qiluvchi shaxslar tomonidan moddiy javobgar va 
boshqa lavozimlami egallash va egallab turgan mansabidan jinoiy faoliyat 
bilan shug‘ullanish uchun foydaianish imkoniyatini yaratuvchi korxona 
faoliyatidagi turli kamchiliklardir. Agar bunday guruhda korxona 
rahbarlari, buxgalterlar, bank xodimlari ishtirok etsa, bunday jinoyatlami 
ochib tashlash juda murakkab hisoblanadi, chunki barcha ichki ishlab 
chiqarish nazorat tizimi zaiflashadi.
Kamchiliklami aniqlash uchun qiymatliklaming amaldagi holati 
o‘zgarmasdan 
qoladigan 
muddat 
ahamiyatga 
egadir. 
Bunda 
suiiste’molchilik sodir etilgandan keyin ham ulaming hujjatlardagi 
ko'rsatkichlar bilan zid boMgan amaldagi holati bir muncha vaqt 
mobaynida o‘zgarmasdan qolishi mumkin; holati suiiste’molchilikdan 
keyin o‘zgarishi, lekin sinash yo'li bilan tiklanishi mumkin.
Ko‘pchilik suiiste’molchiliklar va o‘g‘irliklar ishdagi kamchiliklar 
ko'rinishida bo‘lishi mumkin. Bunday vaziyatdan foydalanib, bir qator 
holatlarda talon-toroj qiluvchi shaxslar o‘zlarining harakatlariga xo‘jalik 
yuritish maqsadlarida be’minnat xizmat yuzasidan sodir etilgan 
kamchiliklar ko‘rinishini berishga harakat qiladilar.
Suiste’molchilik va xatolami sodir etish usullari turlicha. Ular sodir 
etilishi uchun turli subyektlar, ko‘pchilik holatlarda esa alohida muhit 
boMishligini taqozo etadi. Shu bois, suiiste’molchiliklaming aniq usullari 
va ulami sodir etilishi muhitini aniqlash muhim ahamiyatga cga. Bu 
qonunchilikni buzishga olib keluvchi sabablar va sharoitlami chuqur va 
har tomonlama o‘rganish va tahlil qiiish imkoniyatini yaratadi.
Qonunchilikni buzishning quyidagi turlarini ajratadilar:
• shaxsiy suiiste’molchiliklar - bu, asosan, moi-mulkni o‘g‘irlash, 
mablag'lami o’zlashtirish va o‘z shaxsiy ehtiyojlari uchun foydalanishdan 
iborat. Bu qoidani buzishlar eng xavfli hisoblanadi, zero bu katta 
yo'qotishlarga olib kelishi mumkin, ular bilan alohida faollik, tezkorlik va 
matonat bilan kurashish lozim;
• shartnomaviy va moliyaviy intizomlarni buzish - ko‘p holatlarda 
bu mablag’lami o’zlashtirish bilan bog‘liq emas, lekin xo’jalik yuritish 
tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va korxona mab!ag‘laridan maqsadga 
muvofiq foydalanmaslikka olib keladi;
• xo'jalikni tashkil etish, moddiy javobgarlik tizimi, hisobni yuritish 
va nazoratni tashkil etish amaldagi tartibini buzish - bu yo‘qotishlar va 
suiiste’molchiliklar uchun sharoit yaratib beradi.
385

---

Ko'pchilik holatlarda ushbu qoidani buzishlar o‘rtasidagi chegara 
shartlidir, ular bir-bin bilan chambarchas boglanganlik holatlarini inkor 
etib boMmaydi.
Korxonada barcha 
mablagMar harakati albatta hujjatlashtiriladi. 
Ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatida sodir etilgan xato va 
suiiste’molchiliklami aniqlash uchun, awalambor, dastlabki hujjatlami 
diqqat bilan o'rganib chiqish lozim. Ayrim holatlarda sodir etilgan 
suiiste’molchiliklami aniqlash uchun hujjatlami kuzatishning o‘zi etarlidir 
(hujjatda soxtalashtirish izlari qoladi, bir hujjatning bir nechta nusxalarida 
farqlar mavjud bo‘ladi). Lekin, ko‘p hollarda, suiiste’molchiliklar 
hujjatlardagi yozuvlami qiymatliklaming amaldagi holati va harakati bilan 
solishtirish vaqtida aniqlanadi.
Hujjatlami tekshirishda shuni unutmaslik kerakki qonunchilikni va 
shartnomaviy intizomni buzish, ko‘p holatlarda, ko‘rinishidan to‘g‘ri 
rasmiylashtirilgan hujjatlar (soxta naryadlar, mehnat kelishuvlari, schetlar, 
dalolatnomalar va boshqalar) ichida yashirinadi.
U yoki bu xo‘jalik operatsiyalarni hujjatlar orqali tekshirishda 
suiste’molchiliklami aniqlash maqsadida quyidagi uch guruhga ajratilgan 
hisob ma’lumotlami o'rganish bo‘yicha usullami qoMlash mumkin:
• alohida hujjatni o‘rganish usullari;
• ayrim yoki o‘zaro bog‘liq operatsiyalarni aks etuvchi bir necha 
hujjatlami o‘rganish usullari;
• bir xil turdagi 
mol-mulk 
harakatini 
aks etuvchi 
hisob 
ma’lumotlarini o‘rganish usullari.
Bunday ajratishlarning mezoni bo‘lib sodir etilishi mumkin bo'lgan 
suiiste’molchiliklar to‘g‘risida dalolat beruvchi qarama qarshiliklar 
hisoblanadi. Hujjatlardagi yuqorida qayd etilgan qarama qarshiliklar 
quyidagi shakllarda ifodalanadi:
• alohida birhujjat mazmunidagi qarama qarshiliklar;
• bir necha o ‘zaro bog‘liq bo‘lgan hujjatlar mazmunidagi 
nomuvofiqliklar;
• hisob ma’lumotlarida bir xil turdagi mol-mulklaming odatdagi 
harakat tartibidagi aniqlangan farqlar.
Suiiste’molchiliklami aniqlash bo’yicha hujjatlami o'rganish usullari 
etarli darajada ishlab chiqilganligiga qaramasdan, ular korxonalar bozor 
sharoitlarida faoliyat ko'rsatishlariga muvofiq etarli darajada o'rganilgan 
deb hisoblab boMmaydi.
3 8 6

---

Ma’lumki, 
korxonalar 
hujjatlaming 
namunaviy 
shakllaridan 
foydalanadilar. Ularni belgilangan qoidalar bo‘yicha toMdirilishi aniq bir 
xo‘jalik operatsiyalar amalga oshirilganligini ko‘rsatadi.
Hujjatlami tuzish va rasmiylashtirish qoidalariga rioya etmaslik turli 
xil bo‘lishi mumkin. Ushbu qoidalarga rioya etilishi nuqtai nazaridan 
hujjatlami tekshiruvi nafaqat xatolami, buning orqasidan vujudga kelishi 
mumkin boMgan suiiste’molchiliklami aniqlash imkoniyatini yaratadi. 
Xatolar va kamchiliklar aniqlanganda ularni sabablari sinchkovlik bilan 
o ’rganib chiqish va ular sodir etilishi mumkin bo‘lgan o‘g‘irliklar va 
boshqa suiiste’molchiliklar bilan bog‘liq ekanligini tekshirish lozim.
Hujjatlami, ulardagi yozuvlar va rekvizitlar asl nusxada ekanligining 
tekshiruvi 
soxtaliklami 
aniqlash 
imkoniyatini 
yaratadi. 
Masalan, 
hujjatlami ko‘zdan kechirganda ulardagi ustidan elimlash, to‘g‘rilash, 
chiqarish izlarini, qo‘shib yozishlami va raqam va boshqa yozuvlar 
bo‘yicha o‘zgartirishlami aniqlash mumkin. Muhr va tamg-alar bosilgan 
joylarga alohida e’tibomi qaratish lozim. Ulaming g‘ayri-tabiiy shaklllari, 
bir xil belgilaming turli oMchamlari, noto‘g ‘ri matnlari va boshqa belgilari 
ular qalbaki ekanligidan dalolat berishi mumkin.
Soxtalikni aniqlash maqsadida hujjatlami ko’zdan kechirish hujjatlar 
tuzilish va rasmiylashtirilish qoidalariga rioya qilinishining tekshiruvi 
bilan birga olib boriladi. Hujjatlami tuzish va rasmiylashtirish bo’yicha 
belgilangan qoidalarga rioya etmaslik ko‘pchilik hoiatlarda hujjatlami 
soxtalashtirish bilan bog’liq bo‘ladi. Buni aniqlash uchun hujjatlarda aks 
etilgan operatsiyalar mazmunini tekshirish lozim. Bunda soxtalashtirishni 
aniqlash bo’yicha ayrim usullar, masalan, rasmiy belgilari, ya’ni: bir xil 
hujjatning turli nusxalarini solishtirish, hujjatning nusxasini asl nusxa bilan 
solishtirish va boshqalar bo‘yicha aniqlashni qollash maqsadga 
muvofiqdir.
Arifmetik tekshiruvining maqsadi - hujjatlardagi yakuniy summalar 
to‘g ‘riligi, 
foizlami 
hisoblash, 
miqdoriy ko‘rsatkichlar narxlarga 
ko’paytirilganligi va boshqalami aniqlashdan iborat. Bunday tekshiruvlar 
natijasida to‘Iov qaydnomalari va boshqa hujjatlaming gorizontal va 
vertikal stunlaridagi yakuniy ko‘rsatkichlar ko‘paytirilib ko'rsatilganligi, 
foizlar noto‘g ‘ri hisoblanganligi va boshqalar aniqlanadi.
Me’yoriy tekshiruvlarda hujjatlarda narxlar, ustama xarajatlar 
me’yori, rejali jamg'armalar, mehnat xarajatlari me’yorlari, materiallar 
sarf-xarajati, boshqa me’yorlar to‘g‘ri qoilanilganligi aniqlanadi. 
Me’yorlarga rioya qilmaslik turli xil suiiste’molchiliklar belgisi
3 8 7

---

hisoblanadi. Shu bois, bunday holatlami aniqlashda xato va kamchiliklar 
sabablarini, ulaming haqiqiy tavsifi va natijalarini aniqlash lozim.
Hujjatlarda aks etilgan operatsiyalar beigilangan qoidalarga 
muvofiqligini tekshiruvi xo'jalik operatsiyalari beigilangan qoidalarga 
muvofiq amalga oshirilganligi, materiallar boshqa korxonalarga va xususiy 
shaxslarga beigilangan qoidalarga zid holda berilganligi, qiymatliklar 
boshqa moddiy javobgar shaxsga invetarlash o ’tkazilmasdan berilganligi, 
materiallar bir obyektdan ikkinchi obyektga tovarsiz operatsiyalar orqali 
o‘tkazilishi (kamomadni berkitish maqsadida), moddiy hisobotlar taqdim 
etish muddatlari buzilgani va boshqalami aniqlashga yordam beradi.
Muqobil tekshiruv o ‘tkazish usulini qo‘llab, ikki tomonlama 
operatsiyalar har bir tomonda boshqacha aks etilganligi bilan bog‘liq 
boMgan suiiste’molchiliklami (mol yetkazib beruvchilardan olingan 
moddiy qiymatliklami kirim qilmaslik, tovarsiz operatsiyalami amalga 
ushirish va boshqalar) aniqlash mumkin.
Bunga 
o'xshash 
suiiste’molchiliklar 
hujjatlaming 
alohida 
nusxalaridagi ko'rsatkichlami to‘g ‘rilab yozish, yangi soxta hujjatlami 
tayyorlash, amalda sodir etilgan operatsiyalami hujjatlarda noto‘g‘ri aks 
etish yoki umuman aks etmaslik yoMlari bilan amalga oshiriladi.
Muqobil tekshiruvidan farqli holda, o ‘zaro tekshiruv usullarini 
qoMlashda, tekshirilayotgan xo‘jalik operatsiyasi aks etilgan turli 
tavsiflariga ega boMgan hujjatlar va hisob ma’lumotlar solishtiriladi.
Bulaming misoli tariqasida to‘langan schetlami shartnomalar, yuk 
xatlari, ishlami qabul qilish dalolatnomalari, materiallar chiqindilarga 
hisobdan 
chiqarilganligi 
materiallar 
buzilganligi 
to‘g‘risidagi 
dalolatnomalar, binoni ta’mirlash smetasi defekt dalolatnomasi bilan 
solishtirishlami ko‘rsatish mumkin.
Qayd etilgan hujjatlardagi farqlar har doim ham suiiste’molchiliklar 
bilan bog'liq emas.
Dastlabki va ulami asosida tuzilgan hujjatlami solishtirish natijasida 
aniqlangan ziddiyatlar u yoki bu suiiste’molchiliklardan dalolat beradi. 
Ushbu ziddiyatlar uch shaklda, ya’ni: dastlabki hujjatlarda aks etilgan 
operatsiyalar to‘g‘risidagi yozuvlar ulami asosida tuzilgan hujjatlarda 
yo’qligi; dastlabki hujjatlarda aks ettirilmagan operatsiyalar to‘g ‘risidagi 
yozuvlar ulami asosida tuzilgan hujjatlarda mavjudigi; dastlabki va ulami 
asosida tuzilgan hujjatlarda bir xil operatsiyalar turlicha aks etilganligi 
bilan ifodalanishi mumkin.
Dastlabki hujjatlar asosida tuziladigan hujjatlarda tegishli yozuvlar 
yo’qligi uning tuzilishi vaqtida tegishli dastlabki hujjat bolmaganligi yoki
388

---

u taqdim etilmaganligi yoki ma’lumotlar ataylab yozilmaganligini 
ko‘rsatadi.
Dastlabki hujjatlarda aks etilmagan operatsiyalar to‘g‘risida 
yozuvlaming mavjudligi, awalambor, oldingi hujjatlarga o ‘zgartirishlar 
kiritilganligi yoki ular yo‘q qilinganligidan va, shuningdek, keyingi 
hujjatlarga yozuvlar kiritgan shaxslaming suiiste’moichiligi to‘g‘risida 
dalolat beradi (buni hujjatlardagi yozuvlardan kelib chiqqart holda aniqlash 
tavsiya etiladi).
Operatsiyalami dastlabki va ulami asosida tuziladigan hujjatlarda 
turlicha aks etilishi ham yuqorida qayd etilgan sabablar bilan izohlanadi.
Hujjatli nazoratning ushbu ko‘rilayotgan usulini qo'llash uchun 
dastlabki hujjatlardagi ma’lumotlarini aks etuvchi ular asosida tuziladigan 
hujjatlami o'rganish lozim.
Turli operatsiyalar va ulami aks etuvchi hujjatlaming o ‘zaro 
bog'liqligi ushbu operatsiyalami o ‘zaro nazorat qilish - o ‘zaro bog'liq 
operatsiyalami aks etuvchi hujjatlami solishtirish yo‘li bilan aniqlash 
imkoniyatini beradi. Masalan, xom ashyo sarf-xarajati, to‘langan ish haqi, 
uskunalaming ishlaganligi to‘g ‘risidagi ma’lumotlardan ishlab chiqarilgan 
mahsulot hajmini tekshirish mumkin.
0 ‘z navbatida, ish haqi to‘g‘ri toManganligi, xom ashyo sarf-xarajati 
va boshqalar mahsulotni ishlab chiqarishga oid operatsiyalami aks etuvchi 
hujjatlar bo‘yicha tekshiriladi.
Ayrim 
holatlarda, 
hujjatlarda 
muayyan 
operatsiyalaming 
haqqoniyligi boshqa operatsiyalaming amalda sodir etilganligini inkor 
etadigan yoki shubha tug‘diradigan ziddiyatlar kuzatiladi. Bunday 
ziddiyatlar tegishli operatsiyalar haqqoniy sodir etilishi mumkinligini 
tekshirish bilan aniqlanadi. Tekshiruvning aniq yo‘nalishlari turlichadir va 
tekshirilayotgan jarayonlaming mazmuni va sharoitiariga bog‘liq bo‘ladi.
Aksariyat holatlarda, mazkur usul yordamida tekshiruv obyekti 
sifatida aniq ishlab chiqarish va xo‘jalik operatsiyalari xizmat qiladi. 
Ulami 
haqqoniy 
sodir etilishi 
nuqtai-nazaridan 
o'rganib 
ushbu 
operatsiyalami amalga oshirish kerakli bo‘lgan xom ashyo, uskunalar, 
mehnat zaxiralari bilan ta’minlanganligi; bajariladigan ishlar obyekti 
haqiqatda boMganligi; bunday ishni amalda jismonan bajarish mumkinligi; 
hujjatlarda familiyasi, ismi, sharifi qayd etilgan shaxslar tomonidan 
tekshirilayotgan ishlar bajarilishi mumkinligi; ishlami amalga oshirishga 
to‘sqinlik qiiadigan qandaydir boshqa sharoitlar mavjudligi aniqlanadi.
Suiistemolchiliklarni aniqlashda, ayniqsa, bir turdagi qiymatliklar 
harakatini aks etuvchi hujjatlami tekshiruv usullari katta samara beradi.
389

---

Hujjatlar tekshiruvini usullaridan bin bo‘lib materiallar qoldig'ini 
nazoratli solishtirish hisoblanadi. Buning mazmuni -davr boshiga 
inventarizatsiya qaydnomasi bo‘yicha ma’lum bir tovarlar qoldig‘i olinadi 
va unga hujjatlashtirilgan kirim qo‘shiladi, hujjatlashtirilgan chiqim esa 
ayiriladi.
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, nazoratli solishtirish ma’lumotlari 
bo'yicha korxonada materiallaming ortiqcha (hisobga olinmagan) 
qoldiqlarini, ular boshqa hujjatlar bilan tasdiqlanmagan boMsa ham, 
aniqlash mumkinligi kuzatiladi. Materiallaming haqiqiy qoldig’i eng ko‘p 
bo‘lishi mumkin boMgan miqdordan oshib ketishi turli sabablar bilan 
vujudga keladi. Bunday ortiqchani qo‘shimcha ma’lumotlar bilan 
tasdiqlanganda va nazoratli solishtirish natijalariga ta’sir etuvchi boshqa 
sabablar inobatga olinmasa, hisobga olinmagan material deb tan olish 
mumkin.
Aniqlangan ortiqchalar har doim ham suiiste’molchiliklardan darak 
bermaydi. Ular hujjatlardagi va inventarizatsiya qaydnomalaridagi 
tasodifiy xatolardan kelib chiqishi ham mumkin.
Ijro va farmoyish hujjjatlami solishtirish yo‘li bilan amalga oshirilgan 
operatsiyalar 
yuzasidan 
qabul 
qilingan 
farmoyish 
mazmuniga 
muvofiqligini aniqlash mumkin.
Masalan, talabnoma yoki ishonchnomada qayd etilgan ma’lumotlar 
bilan 
moddiy 
qiymatliklarni 
berish 
to‘g‘risida 
yuk 
xatlardagi 
ma’lumotlami solishtirib talab etilgandan ko‘ra boshqa qiymatliklar yoki 
boshqa miqdorda berilganligini aniqlash mumkin. Boshqa holatlarda, 
farmoyish ijro etilmaganligi yoki materiallar farmoyishsiz berilganligini 
aniqlash 
mumkin. 
Bulaming 
barchasi, 
aniq 
vaziyatlarda, 
suiiste’molchiliklar, xususan, ijro hujjatlari yo‘q qilinishi, tovarsiz yuk 
xatlari yozilishi to‘g ‘risida dalolat berishi mumkin.
Kelajakda bajarilishi mumkin bo'lgan va bajarilgan ishlami aks 
etuvchi hujjatlami tuzish usuli mahsulotni ishlab chiqarish, xizmatlar 
ko’rsatish jarayonida shartnomaviy intizom buzilishini aniqlash uchun 
qo'llanishga tavsiya etiladi. Nazoratning ushbu usulida shartnomalarda, 
mehnat kelishuvlarida qayd etilgan kelgusi ishlar tavsifi, hajmi, qiymati 
to‘g‘risidagi 
ma’lumotlar 
ishlar 
bajarilishi 
va 
mahsulot 
ishlab 
chiqarilishini aks etuvchi boshqa hujjatlar bilan solishtiriladi.
Xo'jalik 
operatsiyalarining 
qonunchilikka, 
moliyaviy 
va 
shartnomaviy intizomga rioya qilish nuqtai-nazaridan tekshiruvini 
o‘tkazishda, yuqorida ko'rib chiqilgan hujjatli nazorat usullaridan tashqari,
3 9 0

---

joyida o ‘rganib chiqish, ekspert tomonidan baholash va boshqa usullar 
bilan toMdirilishi lozim.
Xo'jalik faoliyati yuritilishining iqtisodiy tahlil usullari nafaqat 
ishlab chiqarishning ichki zaxiralarini aniqlash, shuning bilan bir qatorda 
qonunchilikka rioya qilmaslik va suiiste’molchiliklami aniqlash uchun 
qo‘llaniladi. Yashirin o‘g‘irliklar va qo‘shib yozishlar, odatda, ayrim 
o ‘zaro bogiiq bo‘lgan iqtisodiy ko'rsatkichlaming bir biriga mos 
kelmasligi va boshqa farqlami keltirib chiqargan holda moliyaviy-xo'jalik 
faoliyati natijalariga ta’sir ko‘rsatishi bilan izohlanadi. Hisobot va hisob 
registrlaridagi yozuvlaming dastlabki tahliliy tekshiruv jarayonida 
mufassal o‘rganishi lozim bo‘lgan dastlabki hujjatlar to‘plamini tanlab 
olishga, qonunchilikka va shartnomaviy intizomga rioya qilmaslik 
holatlariga diqqatni qaratishga, va, oqibatda, tekshiriladigan hujjatlar 
miqdori va tekshiruv muddatini kamaytirish imkonini yaratadi.
Buxgalteriya hrsobi schetlaridagi yozuvlar asosli ravishda amalga 
oshirilganligining tekshiruvidan keyin, Bosh kitobdagi yozuvlar jumal- 
order yoki memorial-order kabi hisob registrlaridagi yozuvlariga 
muvofiqligiga ishonch hosil qilish uchun, hisob registrlari to‘g‘ri 
tuzilganligining tekshirish imkoni yaratiladi. 0 ‘z navbatida, jumal-orderlar 
to‘g‘ri 
to‘ldirilganligi 
amalda 
moliyaviy 
hisobot 
ko‘rsatkichlari 
haqiqiyligini ta’minlaydi.
Korxonada hisob registrlarining tarkibi va mazmuni qoMlaniladigan 
buxgalteriya shakli bilan belgilanadi. Hisob toliq kompyuterlashgan 
sharoitlarida ham hisob ma'lumotlarini nashrga chiqarish yo'li bilan 
kerakli bo‘lgan hisob registrlari yig'indisi tayyorlanadi.
Hisob registrlarining tekshiruvida quyidagi savollar 
0
‘rganilishi 
lozim:
• hisob registrlarining to'plami korxona xo'jalik operatsiyalarini 
to‘liq aks etishligi;
• ushbu registrlar foydalanish uchun qulayligi va ular etarli darajada 
yaqqol va ravshanligi, katta hajmdagi ma’lumot manbalariga egaligi, 
kerakli boMgan hisobot tayyorlash va iqtisodiy tahlilda ishlatish uchun 
yaroqliligi;
• ular hisob yozuvlari to‘Iiq va to'g'riligi nazoratini ta’minlagan 
holda bir biriga va Bosh kitobga muvofiqligi.
Auditor turli korxonalarda, turli xil hisob registrlari qollanishiga, bu 
hisob jarayonini to‘liq ta’minlasa va korxona uchun qulay bo‘lsa, agar 
ma’lum bir korxonada bir vaqtni o‘zida jumal-order shakliga mansub 
bolgan jumal-orderlar va hisob yuritishning memorial-order shaklida
391

---

qoMlaniladigan 
hisobning 
buxgalteriya 
hisobi 
bo‘yicha 
aylanma 
qaydnomalar (aylanma balanslar) qo'llanilishiga tayyor bo'lishi va inkor 
etmasligi lozim.
16.4. 
Korxonaning moliyaviy hisobotini o'rganish va u 
belgilangan muddatlarda topshirilishi ta’minlanishini tekshirish
Korxonaning asosiy vazifasi - mahsulot (ishlami bajarish yoki 
xizmatlami ko‘rsatish) ishlab chiqarish va mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni 
sotilishidan istiqbolda ko‘zlangan natijalami olish - ishlab chiqarish va 
iste’molchilarga sotuv bozorida tovarlami, nomoddiy xizmatlami sotish 
(loyiha-tadqiqot ishlami bajarish, transport va bank xizmatlarini ko‘rsatish 
va boshqalar) va iste’molchilaiga boshqa xizmatlami bajarish jarayonida 
amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyati jaryonida korxona ishlab-chiqarish- 
xo'jalik jarayonining turli bosqichlarida vujudga keladigan schetlar 
bo‘yicha to‘lovlami amalga oshirish qobiliyatiga ega bo'lishi lozim. Du 
korxonani faollik bilan moliyaviy faoliyatini amalga oshirishga, 
investitsiya bozorlarida faoliyat ko'rsatishga undaydi. Xodimlami 
boshqarish va ma’muriy faoliyat ham ishlab chiqarishning bir qismi 
hisoblanadi, chunki u ishlab chiqarish jarayonini qo'llab quvvatlaydi va 
uning rivojlanishiga imkon yaratadi.
Korxona o'zining ishlab chiqarish faoliyati bilan yagona tizim 
hisoblangan jamiyatning bir qismi hisoblanadi. By umumiy tizimning 
boshqa bo'g'inlaridan turli darajada qaram bo'lgan ochiq bo'g'indir, o'z 
navbatida, ular ushbu bo'g'inga bog'liqdirlar. Korxona bilan o'z 
manfaatlari va maqsadlari bilan bog'liq bo'lgan va, shu bois, unga qaram 
bo'lgan shaxslar, guruhlar yoki uyushmalar korxonaning o'zaro bog'liq 
guruhlari deb ataladi. Bular: xususiy mulkdorlar, xodimlar, moliyachilar, 
ta’minotchilar, xaridorlar va umuman jamiyatdir. O'zaro bog'liq guruhlar 
korxonaga qo'yilmalami amalga oshiradilar va buning uchun turli 
ko'rinishdagi ulush to'lovlarini oladilar. O'zaro bog'liq guruhlar ichida 
korxona faoliyati va uning natijalariga muayyan ta’sir ko'rsatuvchi ayrim 
raqobatchilar ham bo'lishi mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonlari va pul aylanishi u yoki bu darajada vaqt 
bilan bog'liq. Ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lgan tarkibiy qismlami 
sotib olish va ishlab chiqarishni o'zini tashkil etish ishlab chiqarilgan 
mahsulotni sotishdan olingan daromadlardan oldin hosil bo'lishi 
munosabati bilan korxona rahbariyati ishlab chiqarish jarayonini 
korxonaning moliyaviy imkoniyatlari bilan muvofiqligini la’minlashi
392

---

lozim. Bu korxonaning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati to'g’risida haqqoniy 
xulosalar shakllantirish va uni takomillashtirish yuzasidan takliflar kiritish 
uchun korxonada audit o‘tkazishning eng muhim bosqichlaridan biri 
hisoblanadi.
Korxonaning mo!iyaviy-xo‘jalik faoliyatini o‘rganishda mahsulot 
(ishiar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotilishining hajmi ko‘rib chiqiladi; 
ular hisobot davrida mo‘ljallangan ko‘rsatkichlar bilan solishtiriladi; 
mahsulot (ishiar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotilishi dinamikasi, 
shartnomaviy majburiyatlar bajarilishi va hisobga olinishi, sifatsiz 
mahsulot (ishiar, xizmatlar) ishlab chiqarishdan nobudgarchiliklar va 
sifatsiz hamda butlanmagan mahsulot yetkazib berilganligi uchun 
toMovlar, mahsulot (ishiar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha 
xarajatlar, mahsulot ishlab chiqarish va sotish bo'yicha hisobot 
ma’lumotlari dastlabki hujjatlar va buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga 
muvofiqligi, korxonaning sanoat-ishlab chiqarish va barcha xodimlarining 
soni va korxonaning o'ziga xos bo'lgan xususiyatlari bilan bogMiq bo‘lgan 
boshqa masalalar tahlil qilinadi.
Yuqorida qayd etilganidek, korxonaning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati 
to‘g ‘risidagi ma’lumotlaming asosiy hajmi korxona faoliyatining barcha 
jabhalarini pul ifodasida aks etuvchi va bir vaqtning o‘zida hisobot davri 
bo'yicha hisob ishlarining yakuniy bosqichini ifodalovchi moliyaviy 
hisobotda mujassamlangan.
Moliyaviy hisobotlaming namunaviy shakllari, tayyorlash qoidalari, 
taqdim etish muddatlari, uiami ko‘rib chiqish va tasdiqlash tartibi 
0 ‘zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonuni 
(keyingi 
kiritilgan 
qo‘shimchalar 
va 
o’zgartirishlar 
bilan) 
va 
korxonalaming chorak va yillik moliyaviy hisoboti shakllarini toldirish 
to‘g‘risida 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yo‘riqnomalari 
bilan tartibga solinadi.
Korxonalar tomonidan chorak va yillik moliyaviy hisobotlami 
tayyorlashda quyidagi shartlarga rioya qilinishi lozim: hisobot davri 
bo‘yicha barcha xo‘jalik operatsiyalar va ishlab chiqarish zaxiralari, tayyor 
mahsulot va hisob-kitoblami inventarizatsiya natijalari to'liq aks etilishi; 
sintetik va tahliliy hisob ma’lumotlari bir biriga mos kelishi; hisobot va 
balans ko‘rsatkichlari sintetik va tahliliy hisob ko‘rsatkichlari bilan tegishli 
ravishda rasmiylashtirilgan asos bo‘Iuvchi hujjatlar yoki ularga 
tenglashtirilgan ma’lumot texnikaviy saqlovchi manbalar asosida 
toMdirilishi va bir biriga to‘Iiq muvofiqligi; balans moddalari to'g'ri 
baholanishi.
393

---

Ralans ma’lumotlari yil boshi va oxiriga solishtirishligini ta’minlash 
uchun tasdiqlangan balansining yil boshiga moddalar nomenklaturasi 
balansning yil oxiriga belgilangan boMimlar va moddalar nomenklaturasi 
va guruhlanishi bilan muvofiq bo'lishini ta’minlanishi lozim.
0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 2002- yil 
27- dekabrda «Moliyaviy hisobot shakllarini tasdiqlash va ulami to‘ldirish 
qoidalari to‘g‘risida»gi 140-sonli buyrug‘i bilan yuridik shaxslar uchun 
(byudjet muassasalari, sug‘urta tashkilotlari va banklar bundan istisno) 
yillik va chorak hisobotlari quyidagi shakl va hajmlarda tasdiqlagan:
yillik hisobot:
1- sonli shakl «Buxgalteriya balansi»;
2- sonli shakl «Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot»;
2a-sonli 
shakl 
«Debitorlik 
va 
kreditorlik 
qarzlar 
haqida 
ma’lumotnoma»;
4- sonli shakl «Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot»;
5- sonli shakl «Xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobot».
yarim yillik va chorak hisobot:
1- sonli shakl «Buxgalteriya balansi»;
2- sonli shakl «Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot»;
2a-sonli 
shakl 
«Debitorlik 
va 
kreditorlik 
qarzlar 
haqida 
ma’lumotnoma»;
Korxonaning yillik moliyaviy hisobotiga hisobot yili davrida 
korxona faoliyati natijalariga ta’sir etgan omillami yoritgan holda, 
korxonada yillik moliyaviy hisobot natijalari va sof foydani taqsimlash 
yuzasidan ko‘rib chiqib qabul qilingan qarorlami aks ettiruvchi 
tushuntirish xati va buxgalteriya hisoboti tekshiruvi to‘g ‘risida auditorlik 
xulosasi ilova qilinadi.
Agar yil boshiga kirish balansi o ’zgartirilgan bo‘lsa, hisobotga ilova 
qilingan tushuntirish xatida buning sabablari ko'rsatiladi. Bunda, 
shuningdek, korxonada qabul qilingan hisob siyosati, kelgusi yil uchun 
hisob siyosati, agar u hisobot yilida qabul qilingandan farq qilsa, 
keltiriladi.
Chorak va yillik hisobotlami tayyorlashda korxona egalari va davlat 
manfaatlariga rioya qilish, investorlar, kreditorlar, aksiyadorlar, soliq 
idoralari, ta’sischilar, banklar, xalqaro andozalar talablarini hisobga olish 
va 0 ‘zbekiston 
Respublikasi 
Prezidenti 
Farmonlari, 0 ‘zbekiston 
Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonun, 0 ‘zbekiston 
Respublikasi fuqarolik Kodeksi hamda buxgalteriya hisobini yuritish va
3 9 4

---

hisobotlami tayyorlashga oid amaldagi barcha yo'riqnomalarga asoslanish 
lozim.
Moliyaviy hisobot tuzish uchun sana bo‘lib hisobot yilining oxirgi 
taqvimiy kuni hisoblanadi.
Tugatilgan yoki hisobot yilida davlat tasarrufidagi mulkchilikni 
jamoa mulkchiligiga aylantirib qayta tashkil etilgan korxona tomonidan yil 
boshidan tugatilgan (qayta tashkil etilgan) vaqtgacha bo‘lgan muddatga 
amaldagi yillik hisobot shakllari bo‘yicha hisobot taqdim etiladi.
Yangi tashkil etilgan korxonalar hisobotda o‘z 
mablag'lari va 
ulaming manbalarini (sotib olingan, qabul qilingan qiymati bo‘yicha) 
belgilangan tartibda ro‘yxatga olingan sanasidan hisobot yilining 31 
dekabrigacha hisobotda ko‘rsatadilar, hisobot yiling 1 oktyabridan keyin 
tashkil etilgan korxonalar esa - davlat ro'yxatidan o'tgan sanadan boshlab 
keyingi yilning 31 dekabrigacha hisobot beradilar. Qayd etilgan tartib 
tugatilgan (qayta tashkil etilgan) korxonalar, ulaming fiiiallari va tarkibiy 
bo‘linmalariga taalluqli emas.
Korxona balansining bandlari aktivlar va passivlaming sinchkovlik 
bilan o‘tkazilgan inventarizatsiyai bilan asoslanishi lozim. Bunda yillik 
hisobot 
taqdim 
etilgunga 
qadar, 
doimiy 
faoliyat 
ko'rsatuvchi 
inventarizatsiya 
komissiyasi 
tomonidan 
inventarizatsiya 
vaqtida 
qiymatliklaming amaldagi mavjudligi bilan buxgalteriya hisobidagi 
ma’lumotlar o‘rtasidagi farqlar tartibga keltirilishi lozim. Shuningdek, 
solishtirma dalolatnomalari yoki o‘zaro hisob-kitoblar bo'yicha qoldiqni 
tasdiqlovchi xatlar bilan rasmiylashtirilgan debitorlik va kreditorlik 
qarzlari 
bo‘yicha 
inventarizatsiya amalga oshiriladi. 
O'tkazilgan 
inventarizatsiyaning soni va natijalari, shuningdek, ular o'tkazilmaganligi 
sabablari yillik hisobotga ilova qilinadigan tushuntirish xatida aks etilishi 
kerak.
Moliyaviy, soliq idoralari va bank muassasalari bilan hisob-kitoblar 
bo‘yicha balans moddalaridagi summalar ular bilan kelishgan va muvofiq 
boMishi lozim. Balansa ushbu hisob-kitoblar bo‘yicha tartibga solinmagan 
summalami qoldirish mumkin emas.
Moliyaviy hisobotlarda va buxgalteriya balanslarida hech qanday 
to‘g‘rilab yozishlar va kiritilgan o'zgartirishlar bolishi mumkin emas. 
Agar sodir etilgan xatolar to‘g ‘rilab yozilsa, ular hisobot va balansni 
imzolagan shaxslar tomonidan to‘g‘rilashlar sanasi ko‘rsatilgan holda 
tasdiqlanadi.
Joriy yilni ham o‘tgan yilning hisobot ma’lumotlarini to‘g‘rilash 
(ular tasdiqlangandan keyin) xatolar aniqlangan hisobot davri bo‘yicha
3 9 5

---

tayyorlangan hisobotda amalga oshiriladi, bunda to‘g‘rilashlar faqat 
hisobot davri bo‘yicha kiritiladi.
Agar yillik moliyaviy hisobotning tekshiruvi vaqtida ishlab chiqarish 
chiqimlariga bu bilan bogMiq boMmagan sarflami xarajatlarga o‘tkazish 
natijasida daromadlami yashirish yoki moliyaviy natijalarni kamaytirish 
hoiatlari aniqlansa, o‘tgan yilgi buxgalteriya hisobi va hisobotga 
o‘zgartirishlar kiritilmaydi, ular hisobot davrida aniqlangan o‘tgan 
yillaming foydasi ko'rinishida joriy yilda aks etiladi.
Shuningdek, hozirgi kunda iqtisodiy omil hisoblangan buxgalteriya 
hisobini belgilangan muddatlarda topshirilishiga rioya qilinishining 
tekshiruvi auditor korxonada ish olib borishida muhim ahamiyatga egadir. 
Hisobot topshirish muddatlariga rioya etmaslik mumkin emas.
Gap shundaki, hozirgi kunda 0 ‘zbekistonda bozor rivojlanishi 
bosqichida soliq tizimining tuzilishi, o‘z mohiyati bilan ishlab 
chiqaruvchiga nisbatan qat’iy jarima choralari bilan ta’sir ko‘rsatishni va 
korxonada buxgalteriya hisobini yuritish yuzasidan uslubiy rahbarlik 
o‘miga hisobot tuzish va korxonaga nisbatan har qanday xato va 
kamchiliklar, shu jumladan hisobot o‘z vaqtida taqdim etilmaganligi uchun 
turli xil jarima choralari qo‘llanishini ko‘zda tutadi.
Bu, amaliyotda, korxona rahbari va bosh buxgaltcriga nisbatan 
jarima choralarini qollashda korxonada buxgalteriya hisobi ishini 
yaxshilashni va ular tomonidan taqdim etiladigan hisobot sifatini 
oshirishga emas, soliq idoralarining mayda-chuyda manfaatlarini ifoda 
etadi. Zero, korxonada buxgalteriya hisobini yaxshilash va hisobotlar 
sifatini oshirish, o‘z navbatida, moliyaviy natijalar va soliqqa tortish bazasi 
bo'yicha hisob va hisobot ma’lumotlar ishonchiligi oshirish hisobiga 
byudjetga to‘lovlar muntazam ravishda oshib borishi va toManishini 
ta’minlagan bo'lar edi. Yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqib, hisobot 
bo‘yicha ishlami o‘z vaqtida bajarilishi va tayyorlanishini ta’minlovchi 
korxona buyrug‘i yoki farmoyishi bilan dastlabki hujjatlar vujudga kelgan 
joydan buxgalteriyagacha bo'lgan oraliqni o‘tib borish tasdiqlangan 
jadvaliga muvofiq, hujjatlar aylanishi aniq tashkil etilganligi va dastlabki 
hisob hujjatlari buxgalteriyaga o‘z vaqtida kelib tushishi katta ahamiyatga 
ega boMadi. Shu bois, korxonada asosiy mol-mulklar, tovar-moddiy 
zaxiralar, pul kreditlari, hisob-kitoblar va balansning boshqa moddalarini 
belgilangan tartibda inventarizatsiya va uning natijalarini o‘z vaqtida 
rasmiylashtirish ahamiyati benihoya kattadir.
3 %

---