T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

Kompleks m exanizatsiyalash darajasi
- b u ko‘rsatkich bo‘lib, 
qurilish montaj ishlarining (jarayonlarining) qandaydir turini 
kompleks mexanizatsiyalashuvi darajasini xarakterlaydi.
M azkur (berilgan) turdagi ishning hajmini kompleks m exanizat­
siyalash usuli bilan bajarilishini um umiy bajarilgan ishning hajmiga 
nisbati bilan aniqlanadi. Uning o'lchovi foizlarda boiadi.
M ashina ekspluatatsiyasi (mashinadan foydalanish) 
- m ashina­
ning vazifasiga muvofiq ravishda foydalanish va o‘rnatilgan m e’yo­
riy-texnik hujjatlar asosida maksimal ravishda uning xususiyatlarini 
saqlash tadbirlarini amalga oshirish bo‘yicha jarayonlar yig‘indisi 
(to‘plami)dir. 
Ekspluatatsiya 
(foydalanish, 
ishlatish) 
jarayoni 
tarkibiga foydalanishga kirishish (topshirish), vazifasi bo‘yicha 
ishlatish (foydalanish), tashish (transportirovka qilish), montaj va 
demontaj (yoyish va yig‘ib olish) qilish, texnik xizm at ko‘rsatish 
remont (tuzatish) va saqlashlar kiradi.
142

---

3.14. QURILISH MASHINALARINING KLASSIFIKATSIYASI
Q urilishda o‘n m inglarcha turli-tum an m ashinalardan foyda­
laniladi. Ishlab chiqarish (texnologik) alomatlariga qarab, ularni 
quyidagieha klassifikatsiyalash mumkin: y u k ko‘tarish, tashish, 
yuk ortish-tushirish, yer qazish, burg‘ilash, ustun qoziq qoqish. 
maydalash, saralash va aralashtirish mashinalari; arm atura ishlari 
uchun stanoklar, beton aralashm a va qorishm alarini quvurlar orqali 
tashish mashinalari, beton aralashm asini yotqizish va zichlash, 
pardozlash uskunalari, mexanikaviy quriiish qurollari. Har qaysi 
m ashinalarning 
guruhlarini 
guruhchalarga 
bo'l ish 
mumkin. 
M asalan, yer qazish m ashinalari gruppasiga:
a) ekskavatorlar (bir cho‘michli va ko‘p choinichli);
b) yer qazish-tashish m ashinalari (buldozerlar, skreperlar va 
avtogreyderlar);
v) gidrom exanizatsiya uskunalari (gidromonitorlar, zemlesoslar 
va zemlesos snaryadlari) kiradi.
Quriiish m ashinalarining statsionar va ko‘chma, o‘ziyurar va 
tirkam a xillari bor. Kuch uskunalari jihatdan quriiish mashinalari 
elektr yuritm ali, ichki yonuv dvigatelli, pnevm atik yuritm ali, aralash 
yuritm ali, dizel-elektrik, elektr-gidravlik, dizel-gidravlik xillarga 
b oiinadi.
Quriiish m ashinalari konstruktiv xususiyatlari, yurish jihoz­
lari, boshqarish tizim lari va boshqa alomatlari bo‘yicha ham 
klassifikatsiyalanadi. Bir necha ming m ashina indeksini tartibga 
solish uchun yagona tizim kiritilgan. Unga ko‘ra, vazifasiga va 
m uhim konstruktiv xususivatlariga qarab, barcha m ashina va 
uskunalar guruhlarga boiingan. Indeks h arf va raqam lardan iborat.
Indeksdagi harflar m ashina qaysi gruppaga tegishli ekanligini 
bildiradi. Masalan: D P -y o ‘l qurilishidagi tayyorgarlik ishlari 
uchun m oljallangan mashinalar; D Z -y e r ishlari uchun m o lja l­
langan m ashinalar; S P -ustunqoziq qoqish uskunasi; S B -b eton
aralashm asi va qorishma tayyorlaydigan m ashina va uskunalar; 
SM D -m aydalash-saralash uskunasi; S M J-tem ir-beton konstruk-
143

---

siyalar va detallarni ishlab chiqarish uskunasi; E O -b ir cho’michli 
ekskavator; E T R -z o v u r (handak) qaziydigan rotorli ekskavator; 
ETTS-zovur (handak) qaziydigan zanjirli ekskavator; K S -s tre la
(xartum)li kran; K B -m in o ra li kran va boshq. Ekskavator va 
kranlardan boshqa barcha m ashinalar uchun indekslardagi raqam lar 
m ashinalar ro‘yxatining tartib nom erini bildiradi. Ekskavator 
va kranlar indeksidagi raqam lar qisman ularning param etrlarini 
ko‘rsatadi.Shimol va tropik joylarda ishlatiladigan m ashinalarning 
indekslariga qo‘shimcha S yoki T harflari qo‘yiladi; m ashinalarni 
m odernizatsiyalashtirilganda indekslariga rus alfavitining navbatdagi 
harfi qo‘yiladi. Masalan: SM D-204B-m odernizatsiyalashtirilgan 
tosh maydalagich; D Z-77S-shim ol sharoitiga moslangan skreper; 
D P-5S-shim ol sharoitiga moslangan yumshatgich; KS-3561S-shimol 
sharoitiga moslangan, teleskopik strelali, avtomobil tipidagi maxsus 
shassiga o'rnatilgan, o‘n tonnagacha yuk ko‘taradigan birinchi 
modelli strela (xartum)li kran; Е О -3 3 3 2 -kovshining hajmi 0,4 m3, 
pnevm atik g‘ildirakli, ikkinchi modelli, teleskopik ish jihozlari 
bo‘lgan bir cho‘michli ekskavator.
Quyidagi keltirilgan rasm (sxema)larda qurilish m ashinalarining 
har bir guruhi bo‘yicha klassifikatsiyalanishi (turlanishi) ko‘rsatib 
o4ilgan.