Talabalari uchun darslik

42
2.
Qattiq budoy (
Triticum durum)
28
3.
Arpa (
Hordeum vulgare)
14
4.
Javdar (
Secale cereale)
14
5.
Suli (
Avena sativa)
42
6.
Makkajxori (
Zea mays)
20
7.
Sholi (
Orusa sativa)
24
8.
No‘xat (
Pisum sativum)
14
9.
Soya (
Glycine hispida)
28
10.
Lyupin (
Lupinus albus)
50
11.
Kartoshka (
Solanum tuberosum)
48
12.
Piyoz 
(Alliaum cepa)
16
13.
Lavlagi 
(Beta vulgaris)
18
14.
Kungaboqar (
Helianthus anniis)
34
15.
Beda 
(Medicago sativa)
32
16.
Karam (
Brassica oleracea)
18
17.
Bodring (
Sucumis sativus)
14
18.
Ot askaridasi 
(Ascaris megalocephala)
2, 4
19.
Daryo qisqichbaqasi 
(Astacus jluviatilis)
98
20.
Osiyo chigirtkasi 
(Locusta migratoria)
23
21.
Tut ipakqurti 
(Bombyx mori
)
28, 56
22.
Ari 
(Apis mellifera)
16, 32
23.
Okun 
(Perca fluviatilis)
28
24.
Sazan 
(Syprinus carpio)
104
25.
Tovuq 
(Gallus gallus)
78
26.
Mushuk 
(Felis catus)
38
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

27.
Sichqon 
(Mus musculus)
40
28.
Kulrang kalamush 
(Rattus norvegicus)
42
29.
Shimpanze 
(Anthropopithecus pari)
48
30.
Odam 
(Homo sapiens)
46
31.
Meva pashshasi 
(Drosophila melanogaster)
8
32.
Quyon 
(Lepus cuniculus)
44
33.
Tulki 
(Vulpes vulpes)
38
34.
Uy pashshasi 
(Musca domestica)
12
35.
Suvarak 
(Blatta orientalis)
48
36.
It 
(Sanis famillaris)
75
37.
Ot 
(Equus caballus)
66
0 ‘simlik va hayvonlaming т а Ч и т sistematik guruhi uchun xos bo‘lgan
somatik hujayra xromosomalarining soni, shakli va o ‘lchami 
kariotip
deb ataladi.(7-rasm)
*- 
- 1 ^
~ ч
7 
-rasm. Odam kariotipi.
Har xil turlarga kiruvchi organizmlar hujayralarida xromosomalar
shakli va o ‘lchamlariga ko‘ra bir-biridan farq qiladi: xromosomalaming
ba’zilari uzun bo‘lsa, ba’zilari kaltaroq bo‘ladi. Somatik hujayralarda
xromosomalar soni jinsiy hujayralardagi xromosomalar soniga nisbatan
ikki marta ko‘p. Chunki ular miqdorining yarmi ona jinsiy hujayralaridan,
yarmisi ota jinsiy hujayralaridan o ‘tgan. Somatik hujayradagi xromosomalar
soni 
diploid to‘plam 
deyiladi va 
2n
 bilan belgilanadi. Jinsiy hujayralardagi
xromosomalaming soni 
gaploid to‘plam 
deyiladi va 
n
bilan ifodalanadi.
Diploid to‘plamdagi morfologik jihatdan bir-biridan farq qilmaydigan
juft xromosomalar 
gomologik xrom osom alar
 deb ataladi. Ular ota va ona
organizmlaming gaploid sondagi xromosomalaming qo‘shilishi natijasida
paydo b o ‘ladi. K ariotipdagi xrom osom alar miqdori o ‘simlik va
hayvonlaming sistematik guruhlarda egallagan mavqei va o ‘rni bilan
bog‘liq emas. Shunga ko‘ra sistematikaning quyi guruhlarida turgan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

organizmlarda xromosomalar soni ko*p va aksincha, yuqori tabaqalarda
turgan organizmlar esa kam sonli xromosomaga ega bo‘lishi mumkin.
Masalan, sazan balig‘i 104ta, shimpanze maymuni 48ta xromosomalidir.
Har bir tuming somatik hujayralaridagi xromosomalaming katta kichikligi,
shaklining grafik tasviri 
idiogramma 
nomini olgan.
6.Hujayra boiinishining norasmiy tiplari
Mitoz bilan birga somatik hujayralar bo‘linishining boshqa turi
to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘linish yoki amitoz 
ham mavjud. Bunda yadro oldin
o^rtasidan ingichkalashib, so‘ng ikkiga teng boMinadi. Amitoz y o li bilan
oddiy organizmlar, maxsus hujayralar bo‘linadi. Masalan, hayvonlarda
jigar hujayralari, o ‘simliklar murtak parenximasi. Amitoz patologik
xususan, saraton kasalligi hujayralarida ham uchraydi.
Amitoz boshlanishidan awal DNKning ikkilanishi sodir bo‘ladi. Lekin
xromosomalar va bolinish urchug‘i mikroskopda krinmaydi. Hujayralar
o‘rtasida yadro moddasining taqsimlanishi turlicha bladi. Shuning uchun
bu hujayralar irsiy jihatdan mukammal sanalmaydi.
Endomitoz 
bo linishda xromosomalar sonining ikki hissa ortishi hujayra
yoki yadroning bo‘linishisiz sodir bo‘iadi. Buning natijasida xromosomalar
ikki hissa ortib, ular yadro ichida qoladi. Ba?zi hollarda hujayradagi
xromosomalar soni bir necha o ‘n hissa ortib ketadi. Endomitoz har xil
o ‘simlik va hayvon to‘qimalarining hujayralarida uchraydi. 
Natijada
poli ploidiya hodisasi го‘у beradi.
Politeniya 
— ba’zan hujayra bo‘linishida xromatidalar tarqalib ketmay,
bir-biriga yopishgan holda qoladi. Bu hodisa 
politeniya 
deb ataladi.
Politeniya natijasida xromosomalar diametri ortadi, xromatidalar soni
1000-2000 ga yetadi va oqibatda 
“gigant” 
xromosomalar vujudga keladi.
Politeniya hodisasi ikki qanotli hasharotlaming so‘lak bezi to‘qimasidagi
hujayralarda va ba’zi bir o ‘simliklar hujayrasida uchraydi.
7.Mitozning biologik ahamiyati
Hujayraning mitotik bo‘iinishi yuqori darajadagi aniqligi bilan ajralib
turadi. Mitoz mexanizmi organizmning evolyutsion taraqqiyotida million
yillar davomida tarkib topgan. Mitoz bo‘linish hujayralarning yashab
qolishiga sababchi bo‘ladigan, aslida hayotni uzluksiz davom ettiradigan