Tanıl Bora Sol, Sinizm, Pragmatizm

da,  Birikim ’in  198.  sayısında  konu  etmiştim.  Bu,  Türkiye’ye ve
12  Eylül  konjonktürüne  özgü  bir  illet  değil.  Radikal/devrimci 
sol  politika,  acze  düştüğü  ve  kendi  ‘yapıcı’/kurucu  inisyatifini 
yitirdiği, ‘anti’ci perspektife sıkıştığı ânda, sinizme meyyal hale 
gelir. Öncelikle, sinizmin Stoisizme kardeş olan anlamı kendini 
gösterir:  Politikayı ahlâkçılık ikame eder.  Solculuk, kendini re­
aliteden sakınarak ‘temiz’  tutmaya dönük bir sabit ‘duruş’a dö­
nüşür.  Feci “sistem”  tahlilleri ve komplo teoremleri, son kerte­
de  “düşman kavî,  talih zebûn”  bedbinliğini büyütmeye ve  ‘ira- 
de-i cüzü’ iyiden iyiye cüz’îleştirmeye yarar.  Her şeyi açıklayan 
anahtar  kuramsal  donanım,  özgül  sorunların  görünmezleşme- 
sini,  onlar  karşısındaki kayıtsızlığı  ‘kolaylaştıran’ bir  rol  oynar 
hale gelir -  böylece dekadanlaşır.  “Sistem”in kâdir-i mutlaklığı- 
nın,  asimilasyon  yeteneğinin  ve  kendini  genişleyerek yeniden 
üretme  gücünün  hayranlık uyandırıcı  çözümlemesi,  -b u   hay­
ranlığın da tatmin edici etkisiyle!-, bunun karşısında ‘yapılabi­
lir’ olanı zavallılaştırır, giderek iradeyi  felç eder.
Bu  kitaptaki  “12  Eylül,  Sol ve  Sinizm”  makalesinde zikretti­
ğim  (ama  özellikle  atıfta  bulunduğum  kitabından  sonraki  çiz­
gisinden  kesin  olarak  sakındığım !)  Peter  Sloterdijk,  M ark­
sist Eleştirel Teori’nin, Nietzscheci  “şen bilim”e nazireye,  “hü­
zünlü  bilim ”  vasfına  bürünmesine  koşut  olarak,  melankoliz- 
me saplandığını söylerken,4 bu problemle ‘oynar’.  Zaten Eleşti­
rel  Teori’ye bu  minvalde birçoklarının  getirdiği  eleştiri,  “aklın 
kötümserliğini”  şâhikasına  vardırırken,  “iradenin  iyimserliği­
ne” pek pay bırakmamasıydı.  Bu vadide ilginç bir eleştiri, Hans 
Joas’ınkidir. Joas,  Eleştirel  Teori’nin  ABD’ye  muhaceret  eden 
üstadlarını,  kitle kültürüne dayalı  totalitarizme ilişkin toptancı 
hükümlerinin  perdesini  aralayıp,  Amerikan  toplumunda  mo- 
dernizmin  ve  kapitalizmin  yeni  dinamiklerini  çözümlemeye 
çalışmamak ve  buna  katkıda  bulunabilecek kuramsal  araçlara 
da burun kıvırmakla eleştirir.5
4 
Kritik  der zynischen  Vemunft
  [Sinik  Aklın  Eleştirisi],  Suhrkamp,  Frankfurt 
a.M.  1983, Önsöz bölümü.
5 
“Die  unterschâtzte  Altemative  -  Amerika  und  die  Grenzen  der  ‘Kritischen 
Theorie’”,  Pragmatismus  und  Gesellschaftstheorie içinde,  Suhrkamp,  Frankfurt 
a.M.,  1999, s.  96-113.

---

'İyi'pragmatizm
Jo a s’ın  eleştirisi,  tam  da  bu  yazının  konusunu  oluşturan  si- 
nizm-pragmatizm ‘itişmesiyle’ ilintili.  Şimdiye dek,  solculuğun 
sinizmle,  sağcılığın  pragmatizmle  etiketlendiği  bir  şemayı  ta­
kip  ettik. Joas  ise, -on u n   çalışmalarında  sinizm  diye  bir  konu 
y o k -,  Eleştirel  Teori’nin  Amerika  muhaceretindeki  üstadları- 
nı,  pragmatizmin  kuramsal  ve  politik  mirasını  küçümsemekle 
de eleştirir, dahası pragmatizmin yapıcı cevherinin sol/sosyalist 
düşünceye kazanılması gerektiği fikrindedir. Ve dahası, bunun 
bir ‘geri-kazanma’  niteliği  taşıyacağına  dikkat  çeker;  zira Ame­
rikan pragmatizmi başından itibaren ikiye bölünmüştür:  opor­
tünizme yakın pejoratif anlamıyla sağ pragmatizm  militarizme 
(faydacılık)  yönelirken, John Dewey’in  temsil  ettiği bir sol/sos­
yalist pragmatizm geleneğinin de varolduğunu hatırlatır Joas.
Bu  bakış  açısından,  politik  düzlemde  oportünizmle belirle­
nen,  toplumsal-iktisadî  düzlemde  piyasa  ideolojisiyle  özdeş­
leşen,  gündelik  hayat  ideolojisinde  “küçük  adımlar”la  “başar­
ma”  ve  “mutlu  olma”  telkinleriyle tüketilen pragmatizm, prag­
matizmin  sağ  tarzım  teşkil  eder.  Hâkim  tarz  da budur.  Ve bu, 
pragm atizm in  dekadanlaşm ası
dır.  Başta  zikrettiğim  gibi,  böyle 
bir pragmatizm  realizm in  m etafizikleşm esidir ve  sağın  kendini 
salt ‘zaten olan’la meşrulaştırmasının gıdası olur.
Dewey’in  -Jam es’ten  el  alarak  geliştirdiği,  Mead  tarafından 
sürdürülen- pragmatizm  çizgisi  ise,  toplumsal ve  politik  eyle­
min  beşerî  karşılıklılığı  içerisindeki  ucu  açıklığına,  deney sel/ci 
mâhiyetine  ilkesel bir önem veren,  buna bizatihi değer atfeden, 
buradaki toplumsal ve siyasal öznel iradelerin çözüm bulma ka­
pasitesine  önsel  kayıtlarla  ket  vurulmaması  gerektiğini  düşü­
nen,  sözkonusu  ilişki  sürecinden ve  çözüm bulma kapasitesin­
den  evrim e ve  ilerlem eye  dönük  iyimserlik  türeten  bir  tutum­
dur.6 Dewey, gerçi kendi düşüncesini “enstrümantalizm”  (araç- 
salcılık)  olarak  tanımlıyordu  ama  aslında  aradığı,  araç-amaç, 
düşünce-eylem,  olan-olması gereken ikiciliklerine teslim olma­
6 
Hauke  Brunkhorst  (ed .),  D em okratisch er E xperim entalism us,  Suhrkamp, 
Frankfurt a.M.,  1998.

---

maktı.  Zira bir  tarafta  süreklilik,  yasallık,  düzen  ile  diğer  taraf­
ta belirsizlik,  güvensizlik,  değişim  arasındaki veya  ‘kısaca’ Yapı 
ile  Süreç  arasındaki  kutupsallık,  her türlü  gelişmenin koşuluy­
du.  Eyleyenin yaratıcılığı  ile  durumun  içerdiği  seçenekler  ara­
sındaki diyalektik ilişki, bu kutupsallığı ‘yönetmeyi’, bu gerilimi 
üretken kılmayı sağlıyordu.7 Eylem, bilginin/idrakin hem hedefi 
hem aracı olmalıydı/zaten öyle idi.  Eylemin ‘değer yapıcı’ süreci 
içinde, -b u   bilince  varılması,  bu  bilinçle  eylenmesiyle-,  aracın 
kendisi de bizzat hedef olur, başka deyişle araç-amaç ikiliği aşı­
lırdı.  Değerler ve idealler,  olumsal  (zorunsuz)  koşullarda eyler­
ken,  bu  eylemin yaratıcı/araştırıcı  veçhesini  oluşturan refleksi- 
yon (üzerine düşünme) sürecinden çıkar; ve bu süreç içinde ye­
niden  üretilir,  dönüştürülürdü.8  Dewey,  ‘naif -v e  liberal- sos­
yalizm tasavvuru  çerçevesinde, pragmatizmi doğrudan doğruya 
demokrasi  meselesiyle bağlantılandırmış;  demokrasiyi  eylemin 
yaratıcılığına  azam!  alan  açan,  “kooperatif akıl”ın ve  her  alan­
da  özyönetimin  gerçekleşeceği  bir  “yaşam  tarzı”  olarak düşün­
müştür.  Buradaki  ‘naiflik’,  eylemin/deneyimin  deyim yerindey­
se  kendi  içine/üzerine  kapanmasmdadır.  Habermas,  Dewey’in 
‘kamusal  iyi’nin ve  değerlerin belirlenmesiyle ilgili  kaynağının, 
cemaatin veya  özne  kolektifinin  deneyimlediği  kültürel yaşam 
formundan ibaret olduğu, bunun da evrensel ve gerçekçi bir de­
ğer tasavvurunu sınırladığı eleştirisini getirir.9
Pragmatizmin bu  sol  damarının  henüz  taze  olduğu  20.  yüz­
yılın  ilk  yarısında  Marksist  düşünürler,  genellikle  bu  dama­
rı  kaale  almadılar,  pragmatizmi  topyekûn  Amerikan  kapitaliz­
minin  fiilî-kendiliğinden ve  ‘resmî’ ideolojisi sayarak bir kena­
ra  attılar.  Ya  da,  pragmatizmi  “rasyonalizm  ile  ampirizmin  di­
yalektikten  arındırılmış yararcılığı”  olarak  indirgediler.  Diya­
lektik  eksiğiyle  kastedilen,  -örneğin bu  görece  ayrıştırıcı,  in­
celikli  eleştiriyi  formüle  eden  Troçki’d e-,  pragmatizmin - ‘sol’ 
yüzüyle  d e- sınıf mücadelesini  inkâr  ediyor veya  hesaba  kat­
7 
Tatjana  Heisermann,  “John  Dewey:  Ber Begriff des  Experience”,  http://www. 
uni-koeln.de/ew/fak/paedagogik/dewey/texte/texte/dewey_experience.html
8 
Hans Joas, Die Entstehung der Werte, Suhrkamp,  Frankfurt a.M.  1999, s.  180.
9 
Wahrheit und Rechtfertigung,
 Suhrkamp,  Frankfurt a.M.,  2004, s.  295.

---