Tanıl Bora Sol, Sinizm, Pragmatizm

bir zayıf düşünce olduğu kanısındadır.2 Romantizm,  “norm”la, 
hukukla,  politikayla  bağdaşmaz  ona  göre;  farklı  politikalara 
(kâh devrim, kâh restorasyon) meyleden omurgasızlığı da bun­
dandır.  Schmitt’in  hukuksal-politik  temelli  muhafazakâr-oto- 
riter  ilm ihâlini  oluştururken  romantizmle  hesaplaşma  gere­
ği  duymasının  temel  nedeni,  tam  da  romantik  akımın  öznelci­
liği
  ve  iradeciliği  olmalıdır.  Aydınlanma  ve  modernlikle  zuhur 
eden özne bilincinin bu abartısı,  tekinsiz bir tahrifat niteliği ta- 
şıyordur.  Politik  ilâhiyat nezdinde  olduğu  kadar bizzat  aydın­
lanmak ve  modernlik  nezdinde  de  küfürdür  bu.  Schmitt,  ger­
çekten güçlü ve etkileyici romantizm eleştirisiyle, muhafazakâr 
bir  dünya  ve  modernlik yorumunun  ipuçlarını  verir -   dolayı­
sıyla da, romantizmdeki cevhere ilişkin ipuçlarını...
Löwy&Sayre’nin  kitabına  dönelim.  Yazarlar  romantizmin, 
Almanya,  İngiltere,  Fransa  örneklerindeki  ‘meşhur’,  klasik  di­
yebileceğimiz  görünümlerinin  taramasını  yapıyorlar.  Bu  tara­
madan verimli  bir  tipoloji  denemesi  çıkıyor  (a.g.e.,  s.  78  vd.). 
Politik-ideolojik  yelpazede  sağdan  sola  sıralandığında:  Onarı­
cı  -  tutucu  -  faşist  -  mütevekkil  -  reformcu  -  devrimci  ve/veya 
ütopyacı romantizm tipleri söz konusu. Devrimci ve/veya ütop- 
yacı romantizm içinde de: Jakoben-demokratik - popülist - üto­
pik/hümanist sosyalist - liberter - Marksist dallar ayrılıyor.
Bu  tasniften  çıkarsanacağı  üzere,  Löwymin  belirli  bir  politik  ‘mesleğe’  özgülenemeyeceği  fikrindeler. 
Onlar  “siyasal  hermafrodit”  diyorlar  romantizm  için;  yerlileş- 
tirirsek:  hünsa.  Bütün  politik akımlara  uyarlanabilecek,  hepsi­
ni  yatay  kesen  bir üslûp,  bir yaklaşım  tarzı  olarak  da  düşüne­
biliriz.  Modemizmin  ve  kapitalizmin  pekâlâ  içerden  eleştirisi, 
öz-eleştirisi
 mahiyetinde, çağa intibaka yardımcı bir romantizm 
de  var,  redci  bir  romantizm  de.  Yine  bu  ayrımı  da  yatay  kes­
mek üzere, sol ve sağ romantizmler var. Löwy&Sayre, böylelik­
le,  romantizmi  faşizmin  öncülü  olarak gören  (örneğin  György 
Lukâcs’tan bildiğimiz)  veya  zorunlu  olarak ön-faşist sayılmasa 
bile  esas itibarıyla  faşist ideolojileri beslediğini varsayan yakla­
2 
Cari Schmitt, Politische Romantik, Duncker&Humblot, Berlin  1991  (ilk baskı­
sı  1925).

---

şıma da  mesafe alıyorlar.  Romantik anti-kapitalizmin, yalnızca 
“bilinçsizlere” ve “gericilere” mahsus olduğu kabulüne katılmı­
yorlar.  Tersine, solcu romantizme sempatiyle yaklaşıyorlar.  On­
lara göre romantik anti-kapitalizm,  elbette zorunlu olarak sos­
yalizme varmaz  hatta sosyalizmle  telif edilemeyecek mecralara 
akabilir ama sosyalist eylem ve düşüncenin güçlü bir romantik 
cephesinin olduğu da görmezden gelinemez.
Nitekim yazarlar Marx ve  Engels’in de  ‘kâfi  derecede’  roman­
tik oldukları kanaatindeler. Dahası, Marx’ın düşüncesinin maya­
lanmasında  romantik anti-kapitalizmin,  en  az  Alman Yeni He- 
gelciliği ve Ingiliz ekonomi-politiği kadar önemli bir kaynak teş­
kil  ettiği  tezini  ileri sürüyorlar  (a . y s.  117  vd.).  Genç  Marx’ın 
‘gençliğine’ verilemeyecek kadar kalıcı bir ilgi ve o ilgiyi devam­
lı besleyen bir pınar görüyorlar orada.  Kapital’de ve  onun arefe- 
sinde  Grundrisse’de  ‘bile’  akmaktadır o  pınar.  Romantizm, bur­
juvazinin ve  kapitalizmin ‘hak ettiği’  meşru bir karşı-saldın  ola­
rak görünür.  Yazarların bu  tesbiti  ortaya  koyarken iki temel  da­
yanakları  var.  Birincisi  romantizmin  negatif söylemine  ilişkin: 
Marx’ın  kapitalizmin maddi  ve  manevî sefaletine  ilişkin  tasvir­
lere  verdiği,  salt  ‘propagandif  olmayan  önem -  bu  gözlemler­
den  devşirdiği  öfke ve  damıttığı enerjiyi de  ekleyebiliriz biz bu­
na.  İkincisiyse  pozitif bir  romantizm  söylemine  işaret  ediyor: 
Engels’in ilkel  komünal  toplumlann  eşitlikçilik ve  özgürlükçü­
lük bakımından “ileriliğine” ilişkin yorumları. Biz buna, Marx’m 
ilkel toplumlardaki hayatın ve bilincin bölünmemişliğine, ‘tamlı- 
ğma’ ilişkin özlemini ekleyebiliriz3.  Dolayısıyla, kapitalizmi geç­
mişteki bir altın çağa atıfla ve özlemle sorgulama yönelimi hiç de 
muhafazakâr  romantizme  has  değildir,  Marksizmin  klasik kay­
naklarında da bulunabilir, Löwy&Sayre’ye göre -  kuşkusuz mu­
hafazakâr romantiklerdeki  gibi  bütüncül bir referans  teşkil  et­
mezler, fakat geleceğe ışık tutucu motifler olarak mevcutturlar.
Tabii  burada  Löwy  ile  Sayre’nin  kuvvetli  itirazları  göğüsle­
meleri gerekecektir. Zira Marx’ta, kapitalizmin yol açtığı muaz­
3 
Devrimci Romantizm
 kitabına bu noktada bir pas atabiliriz. Bkz. Paul Sereni’nin 
makalesi:  “Marx  Romantik  m i?...”,  (s.  165-182)  ve Blechmann’ın  “Devrimci 
romantizm ûzeine düşünceler”i (s. 333-348).

---

zam dönüşüme ve kaçınılm az ilerleyişine hayranlık belirten pa­
sajlar bulmak  da  hiç  zor  değildir.  Oryantalizm  bağlamında  da 
çok tartışılmış olan, Hindistan’ın İngiliz emperyalizmince işga­
lini  tarihsel ilerlemenin selâmeti adına sineye  çeken pasaj  baş­
ta gelmek üzere... Marx’ın ve Marksizmin anti-kapitalizmi, -sa- 
dece ana  akım değil, sapkın mezheplerinin de çoğu  dahil-, ka­
pitalizmi ‘durdurmayı’ ve ‘geri döndürmeyi’ değil, getirdiği top­
lumsal dönüşüm imkânlarını bir kazanım olarak koruyarak aş­
mayı  önüne  koyar.  Demek  istediğim,  Marx’ta  ve  Engels’te  ro­
mantik anti-kapitalizmin yeri olmadığı değil; bu motiflerin bas­
kın olduğunu söyleyemeyeceğimizdir.
Ama  devam edelim, Marx ve Engels’te takılı kalmayalım.  Zi­
ra genel olarak sosyalizm ve hususen Marksizm içinde, roman­
tik anti-kapitalizmi baskın hale getiren düşünürler ve gelenek­
ler pekâlâ mevcuttur. Bunlar, kapitalizmin, insanlıkta bir tahri­
bat yaptığı, insanın -özüne demeyeceksek- imkânlanna, haysi­
yetine  ters bir düzen kurduğu üzerinde dururlar.  Löwy&Sayre 
bu  kadrodan  dört  düşünce  insanını  inceliyorlar:  Doğrudan 
doğruya  Marksizm  ve  romantizm  çerçevesinde  Rosa  Luxem- 
burg ve  György Lukâcs;  sosyalizmle  din ve  ütopyacılığın  etki­
leşimi çerçevesinde Charles Peguy  (Latin Amerika’daki Özgür­
lük Teolojisinin de ilham kaynağıdır) ve  Em st Bloch.
Romantik anti-kapitalizmin negatif ve pozitif saiklerini ayırt 
edebileceğimizi  düşünüyorum.  Kapitalizme  kahretmekle,  onu 
aşmayı  düşlemek,  ona  alternatif tasarlamak  arasındaki  ayrım 
bu.  Aynı zamanda ikisi de ayrı ayrı Pathos kaynaklan!
Romantik anti-kapitalizmin 
negatif ve pozitif söylemi
Kabul etmeli ki, romantik anti-kapitalizmde daha belirgin olan, 
negatif saiklerdir.  Zaten bir ‘anti’likten  söz  ediyoruz!  Bu  nega­
tif söylem ve  tahayyül kuşkusuz karşıtına tâbi  olmanın getirdi­
ği kısıtlılıkla malûldür.  Burada ‘kötülükten büyülenme’nin tesi­
rini de görebiliriz.  Bir kahır duası olarak,  kahriyye olarak anti- 
kapitalizm!  Her şeyin  parasallaşmasınm,  münasebetlerin  gay-

---