Тarix və onun problemləri, №1 2014 42 saidə İsmayilzadə Gəncə Dövlət Universitetinin dissertantı
Yüklə 77,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gəncə Dövlət Universitetinin dissertantı E-mail: TarixVeOnunProblemleri@gmail.com
- Qədim dövr və orta əsrlər Тarix və onun problemləri, № 1 2014 43
- Qədim dövr və orta əsrlər Тarix və onun problemləri, № 1 2014
- Qədim dövr və orta əsrlər Тarix və onun problemləri, № 1 2014 45
- Qədim dövr və orta əsrlər Тarix və onun problemləri, № 1 2014 47
| Qədim dövr və orta əsrlər Тarix və onun problemləri, № 1 2014 42
SAIDƏ İSMAYILZADƏ Gəncə Dövlət Universitetinin dissertantı E-mail: TarixVeOnunProblemleri@gmail.com IX-XI ƏSRDƏ QAFQAZDA QIPÇAQLARIN SIYASI FƏALIYYƏTI Açar sözlər: Xəzər xaqanlığı, qıpçaq ittifaqının yaranması, qıpçaqların qafqaza yürüşləri, qıpçalqarın siyasi tarixi Ключевые слова: Кыпчаки, места поселения, международные отношения, торговые караванные пути Key words: Khazar Dynasty, apperiance of Kipchak union, attacks of Kipchaks to the Caucasus, political history of kipchaks
Xəzər xaqanlığının dağılması ilə uzun müddət Xəzər dənizi yolu ilə köçərilərin hücu- munun qarşısını alan sipər də dağıldı. İndi, Xəzərlərin olmadığı bir dövrdə quzlar Volqa çayı boyunca yola düşdülər və Cənub-Şərqi Avropanın düzənlikləri boyunca yayıldılar. İtil və semenderin qalıqları hələ aşkar edilməmişdi, lakin xarabalığın mənzərəsini Aşağı Don, Şimali Don və əlbəttə, sarkelin yerində slavyan Ağ Çadırın tikinti xarabalıqları içərisində arxeoloqlar, çox güman ki, avarların sığınacağı olan çox mühəqqər komaları tımizləmişlər. Çox maraqlıdır ki, Sarkel şəhərciyini yuxarı qatında köçərilərə məxsus keramika aşkar olunmamışdır. Həm əkinçilik, həm də peşəçilik tamamilə məhv edilmişdi. Alan-bolqar əkinçilərini əkin yerləri otla dolu idi. Yerli əhalinin bir hissəsi Donun, Terekin, Kubanın meşəli təpələrində gizlənmişdilər, bir hissəsi isə Qafqaz dağlıq yaylasına getmişdilər. Hun sonrakı dövrdə olduğu kimi, yenə də düzənliklər haqqında hətta uzaq Fransada da dəhşətlə danışırdılar. Köçəri türkləri Aşağı Volqaboyu, Şimali Qafqaz, Qərbi Xəzər sahili otlaqlar maraqlan- dırmış və onların bura gəlməsinə səbəb olmuşdur. Burada iqlimin rütubətliliyi və otluğun güc- lü inkişafı hesabına köçəri maladarlıq üçün optimal şərait yaranmışdı. Əkinçi əhalinin düzənliklərdən çəkilməsi Şimali Qafqazda da müşahidə olunur. T.M.Mi- nayevanın qeyd etdiyi kimi, Stavropol alan şəhərciklərində, Kubin, Uçkurk, Elburqan, Yeni- Kuvin aulu yaxınlığında təxminən XI əsrdə həyat donmuşdu. Elə həmin dövrdə X-XII əsrlərdə dağlıq yaylanın dərinlikləri və dağ keçidlərinə giriş yerlərdə əhalinin sayı artır. T.M.Minayeva xüsusilə qeyd edir ki, yenidən dirçəlmiş əhali əksər hissəsi ilə yaşayış üçün çox əlverişsiz olan əlçatmaz yerlərdə yerləşmişdilər. Burada razılaşmaq lazımdır ki, bu seçim könüllü yox, məc- buri olmuşdur (1, 18). T.M.Minayeva hesab edir ki, alanları Şimali Qafqazda qıpçaqlar sıxış- dırıblar. Bu fikrin mahiyyətini inkar etmədən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, oturaq əhalinin sıxışdırılması qıpçaqlardan əvvəlki, peçeneq-quz dövründə başlamışdır. XI əsr gürcü tarixçisi Cuanşerin verdiyi məlumatlara görə, onun dövründə Peçenekiya Osetiya daxilində yerləşən çay boyunca məhdudlaşırdı və yalnız sonralar peçeneklər türklərdən qaçdılar və qərbə yol- landılar (1, 18). Quzların Mərkəzi Qafqazda olmaları haqqında Böyük Zelençukla Qaravul stansiyası ətrafında daş heykəlin tapıntısı xəbər verir. Heykəlin siması, xüsusilə əllərin vəziy- yəti - sağ əlin dirsəyə doğru əyilməsi və sol əl isə qılıncın tutacağında-erkən türklərin daş hey- kəllərinin simalarına uyğun gəlirdi. Xəzəriyanın dağılmasından sonra Şimali-Şərqi Dağıstan əhalisində həyat dayanmışdı. Tersko-Sulak ovalığının təpələrində o cümlədən Germençik ətrafında məskunlaşmış əhali Qədim dövr və orta əsrlər Тarix və onun problemləri, № 1 2014 43 məhv edilmişdi. Bu abidələrin dəqiq tarixi IX-X əsrlər qeyd edilir. Onlardan bəzilərində yan- ğınların izləri aşkar edilmişdir. Təxminən bu dövrdə orta Sulak məskunlaşma yerlərində də həyat dondurulmuşdu. Bizim mövzu üçün xüsusi əhəmiyyətə erkən orta əsrlər dövrünə aid Miatlin məskunlaşma məntəqəsi malikdir. Bu məntəqə Sulak kanyonlarının bağlandığı yerdə yerləşmişdir. Miatlin erkən orta əsr məntəqəsi çöl mədəniyyətinin ən cənub abidəsidir. Sonradan dərinə doğru getdikcə Dağıs- tanın yerli dağətəyi mədəniyyətlərinin abidələri yerləşmişdi. Onlardan ən yaxını Uzun-təpə ətrafında yerləşən sərdabələrdir. Çox güman ki, Miatli və Uzun-tala arasında Şimali Dağısta- nın mədəniyyətinin cənub sərhədi, Xəzəriyanın qədim sərhədi keçirdi. Tədqiqatlar göstərir ki, Miatlin məntəqəsində aşkar edilmiş keramikadan fərqlənmirlər. IX-X əsrlərdə Miatlin məntəqəsində həyatın dondurulması və bir müddət keçdikdən son- ra burada köçərilərin qəbirlərinin aşkar edilməsi, şübhəsiz, xəzər sonrakı dövrdə köçərilərin Sulak dərəsinə soxulmalarından xəbər verir. Lakin bu istiqamətdə ölkənin daxilinə çöllülərin hərəkəti dayanmışdır. Onlar Tepsili-tau yaylasını aşaraq Şura0ozen çayı hövzəsini ələ keçir- mişlər. Bunu Miatlin məntəqəsinin tarixini şimal-şərqi dağlıq yaylalarının erkən orta əsr abi- dələrinin tarixi ilə tutuşdurmaqla müəyyən etmək olar. Məlumdur ki, Volqa boy quzlar Kiyev knyazı Svyatoslav İqoreviçin çağırışı ilə Xəzəri- yənin dağılmasında iştirak etmişlər. İbn Miskaveyx yazır ki, türlkər (quzlar) Xəzəriyyəyə 965- ci ildə hücum etmişlər. Kiyev dəstələri Şimali Dağıstandan çıxdıqdan sonra quzların bir hissəsi Tresko-Sulak ovalığı düzənliklərinə tərəf irəlilədilər. Köçəri-çöllülərin Dağıstan yaylasına soxulması ilə xəzər dövründə formalaşmış ilk türk- dilli əsas geniş türk dilli zonaya çevrildi və bura demək olar ki, bütün Şimali-Şərqi Dağıstan daxil idi. Bu zonanın etnik rəsmiləşməsi XI əsrin ortalarında Şərqi Avropaya hərəkət edən ye- ni köçəri axını ilə bağlıdır. Bunlar çöllü qıpçaqlar idi. Oğuz it - barak tayfasına məğlub edildikdən sonra iki çayın axarı ilə yaranan adada qaldı və orada kök saldı. Bu zaman əri müharibədə ölmüş hamilə bir qadın böyük bir ağacın oyuğu- na girərək orada uşağını dünyaya gətirdi. Oğuzun qadına yazığı gəldi və dedi ki, indi ki, bu uşağın atası yoxdu, onda mən onu oğulluğa götürürəm.Və onu Kıpçak adlandırdı. Bu söz türk mənşəlidir və türk dilində içi çürümüş ağac deməkdir. Bütün qıpçaqlar bu uşaqdan törəmişlər. Bu, qıpçaqların mənşəyi haqqında yaranmış bir əfsanə idi. 965-ci ildə Xəzər İtilin dağılmasından və xaqanlığın devrilməsindən sonra Volqanın aşa- ğı axarında qıpçaq şəhəri Saksin yarandı. Saksin xəzərlərin keçmiş paytaxtı İtilin yaxınlığında və ola bilsin ki, elə bu şəhərin yerində yerləşirdi. Qıpçaqların dövründə Saksin Volqa-Xəzər ticarət yolunda mühüm ticarət məntəqəsinə çevrildi. Saksin vasitəsilə yaxın və orta Şərqdən gətirilən malla Volqa boyunca Kam Bolqarıstanın aparıldı. Saksin monqol-tatarlar tərəfindən dağıldıqdan sonra bu şəhərin əhalisi, o cümlədən qıpçaqlar bolqarlara sığındılar. Xəzər dövründə olduğu kimi, qıpçaqların dövründə də Qərbi Xəzərsahili ovalıq yalnız sülh deyil, həm də hərbi məqsədlərə xidmət edir. Məlumdur ki, XII əsrdə Volqa boyunca Qaf- qaz sahillərinə doğru rus hərbi gəmiləri hərəkət etmişdir. Ola bilsin ki, qıpçaqlar-saksinlər rus dəniz qüvvələri ilə birlikdə Cənub-Qərbi Xəzərsahili müsəlman dövlətlərinə hücumda iştirak etmişlər. V.V.Bartold yaır ki, qıpçaqlar müsəlman vilayətlərinə hücum etməyə davam edirdi- lər və bəzən bu yürüşlər işğalçı xarakter və məqsədi daşıyırdı. XII əsrdə müsəlmanlar bir müd- dət Dərbəndi və hətta ondan cənuba olan bir sırz vilayətləri itirdilər. Gürcü salnamələrində Dərbənd qıpçaqları qeyd edilmişdir (2, 240). Çox güman ki, monqol dövrünə qədər çöllü qıp- çaqlar Dağıstana daxil olmağa başlamışdılar. Qədim dövr və orta əsrlər Тarix və onun problemləri, № 1 2014 44
Dəşt-e-Qıpçağın Cənubi Qafqazla geniş ticarət və mədəni əlaqələri aşağıdakı mühüm fakt ilə təsdiq edilir. Burada biz alışqan maddə - neft ilə dolu olan atıcı silahların qıpçaq ordu- sunda keçməsini nəzərdə tuturuq. Belə silahlar qıpçaqların əlinə yalnız Şərqi Cənubi Qafqaz- dan və yalnız Dağıstan ərazisi ilə keçə bilərdi. Rus salnamələri bu silahların ruslarla döyüşdə işlədilməsi haqqında xəbər verir. XII əsrə aid anonim gürcü tarixçisi IV Davidin 1123-cü ildə Dağıstana yürüşü haqqında yazır ki, çar David Dərbənd qıpçaqları və lakalar üzərində qələbə çaldı.Qeyd etmək lazımdır ki, gürcü mənbələrində lakalar Dağıstanın dağlı əhalisinə deyilirdi.Dərbənd qıpçaqları, çox güman ki, düzənlikdə yaşayırdılar və ola bilsin ki, müəyyən bir hissəsi Dağıstanın dağlıq yay- lasında məskunlaşmışdı. Şimali Qafqazda qıpçaq ordası az sayda idi. XI əsrin sonunda yaşamış gürcü xronisti cuanşerin verdiyi məlumata görə, qıpçaqlar Şimali Qafqazın düzənliklərini tutaraq oradan yalnız peçenekləri deyil, həm də cikləri-gürcü mənbələri adıgeyləri belə adlandırırdılar-də sıxışdırıb uzaqlaşdırırdılar.”Katlis Tsxovreba” əsərində (Gürcüstanın tarixi, XII əsrə aid mənbə) Qıpçakiya Şimali Qafqazda o dövrün ən qüdrətli dövlətlərindən biri kimi çıxış edir və hətta mənbədə “Didi Kivçakti”-Böyük Qıpçakiya adlandırılır. Şimali Qafqazda çoxlu sayda qıpçaq ordusunun olması barədə yarım milyon qıpçağın Gürcüstanaköçürülməsi faktı da xəbər veriri. Bu köçürmə IV Davidin 1118-1120-ci illərdə istəyi ilə baş vermişdi və Otrokun Şimali Qafqaza qaçması ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Gürcüstana yürləşmiş qıpçaqlar qırx min döyüşçüdən ibarət idi. Onlardan beş min seçmə döyüşçü IV Davidin şəxsi qvardiyasında çıxış edirdilər. Şübhəsiz, bu köçürmədə əsas rolu çar davidin Otrokun Quranduxt adlı qızı ilə evlənməsi oynadı. Çox maraqlıdır ki, “Kartlis Tsxovreba” əsəri bütün Gürcüstanın çariçası adlandırır. İnanmaq çətindir ki, IV David qaçqın vəziyyətdə olan bir hökmdarın qızı ilə evlən- miş olsun. Otrok Şarukanoviçin Şimali Qafqazda qazandığı yüksəs məqamı haqqında gürcü salnamələrinin ona verdiyi mere adına görə müəyyən etmək olar. Bu o deməkdir ki, gürcü xronistinin təsəvvüründə Otrok bizim tarixşünaslıqda qəbul edildiyi kimi qıpçaq köçkünlərinin başçısı-eristavi deyil, Şimali Qafqaz Qıpçakiyasını mərkəzləşdirilmiş dövlət, mere rəhbərliyi ilə idarə olunan monarxiya təsəvvür etmək yalnış olardı. Bunula bağlı olaraq qeydetmək lazımdır ki, gürcü mənbələrinin əksəriyyəti qıpçakiyanın hökmdarı Atrak Şarukanoviçi çar deyil, qıpçaqların başçısı adlandırır. Bəzi gürcü mənbələrinin verdiyiy məlumata görə, müəy- yən olunur ki, qıpçaqlarda patriarxal münasibətlər mövcud idi və bu arxeoloji qazıntılar zama- nı aşkar edilmiş əlamətlərdən üzə çıxır. Qıpçaqların böyük kütləsi XI əsrin ilk onilliyində yaşadıqları ərazilərdən qalxaraq uzunmüddətli səfərə başladılar. Bu, iqtisadi cəhətdən köçəri həyatla,ictimai cəhətdən isə hərbi demokratiya ilə bağlı idi. Qıpçaq ordusuna sərt, istedadlı sərkərdələr rəhbərlik edirdilər. İqti- sadi və sosial inkişafın zəifləməsi üzündən yeni torpaqların əldə edilməsi lazım gəlirdi. Cənub çöllərinin zəbt olunması daha məhsuldar olan Dnepr və Donun aşağı ətrafları və Azov ətrafı ərazilərdən başlandı. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tiropaqlarda peçeneqlər yaşayırdı. Lakin, VII əsrdə həmin sahələrdə (yəni Şərqi Azov ətrafı) Azovun şərq sahillərindən sıxışdırılaraq çıxa- rılmış bolqarlar məskunlaşmışdılar. XI əsrdə bolqarların bir hissəsi burada yaşamaqda davam edirdi. Şimali Donun yuxarılarında isə alanlar yaşayırdılar (4, 180). Qıpçaqlarda cəmiyyətin formalaşmasında peçeneq və quz (uz) ordularının qalıqları mühüm rol oynamışlar. Bunu hər şeydən əvvəl dəfn adətlərinin müxtəlifliyi sübut edir. Ümumiyyətlə götürdükdə bu xalqların etnik adətlərində eynilik çox idi. Belə ki, ölənin qohumları qarşısına mühüm bir vəzifə-öləni o dünyaya hərtərəfli hazırlamaq dururdu. Fərqlər isə əsasən bu adətin bəzi detallarında idi. Qədim dövr və orta əsrlər Тarix və onun problemləri, № 1 2014 45 Şərq həmişə öz qanunları ilə yaşamışdır. Alan və qıpçaqların Don uğrunda mübarizəsi uzun müddət davam etmişdir. Don o illərdə Avropanın şərq sərhədi hesab olunurdu. Avropa torpaqlarına çıxmaq hüququnu qıpçaqlar əldə edə bilmişdilər. Onlara isə alanlara gizlicə kömək edən və alanların vasitəsilə zərbə vurmağa çalışan yunanlar və romalılar mane olurdular. Belə hesab olunur ki, “Don” sözü alan dilində su anlamını verir. Qıpçaqlara təkcə su deyil, Avropa çölləri də lazım idi. 370-ci ildə Balamir xan Don üzərinə yürüş etdi. Çay ətrafında ağır döyüşlər getdi. Alan- lar məğlub oldu. Qalib gələn qıpçaqlar sanki torpağı dincə qoyaraq geri çəkildilər. Yalnız 372- ci ildə ilk qıpçaq arabaları bu ərazilərə daxil oldu. Onlar burada şəhər və məntəqələr salmaq üçün ərazilər seçdilər. Arxeoloqlar dəqiqiləşdirmişdilər ki, Don ətrafında bütün qədim şəhərlər məhz qıpçaqlar tərəfindən salınmışdır. (4,28) 1060-cı ildə onlar rus çöllərinə ilk hücuma başladılar. Çerniovlu Svyatoslav öz drujinası ilə qıpçalqarın güclü dəstələrini qıra bildi. Bir çox qıpçaq döyüşçüləri öldürüldü və Snovi çayında batırıldı. 1061-ci ilin yanvar ayının sonu və fevral ayının əvvəllərində qıpçaqlar yenidən bu yerlərə qayıtdılar. Həmin illərdə Çerniqov və Pereyaslavl knyazları Svyatoslav və Vsevolodun apardığı döyüşlər onu sübut etdi ki, Don ətrafı çöllərdə qıpçaqlar yaşayırdılar. Cənub-Şərq torpaqlarına növbəti yürüş 1068-ci ildə olmuşdur. Bu dəfə Lte (Pereyaslavl knyazlığı0 çayı üzərində İzyoslav və Vsevolod Yaroslaviçlərin birləşmiş polkları qıpçaq dəstələri ilə görüşdülər. Lakin, həmin döyüşdə rus-slavyan dəstələri darmadağın edildi. Bu dövrdə qıpçaqların qərb qolu olan kuman cəmiyyəti də inkişaf edirdi. Onlar Dnepr- Dnestr çayları arasındakı ərazidə daha sürətlə yerləşir, formalaşır və möhkəmlənirdilər. Artıq kuman-qıpçaqlar köçəri həyatdan əl çəkərək oturaq həyata keçir, əkinçiliklə məşğul olmağa çalışırdılar. 1071-ci ilin salnaməsi sübut edir ki, qıpçaq döyüşçüləri Rostovs və Neyatin şəhərlərin- dən gəlmişdilər. Həmin şəhərlər isə Dneprin sağ qolu olan Rosa çayının sağ sahillərində yerləşirdi. Rosa çayının sağ sahili qalın meşəliklərlə örtülü idi. Bu vəziyyət isə çöldən çaya yaxınlaşmağı çətinləşdirirdi. Çaya Dneprin ətrafı ilə Rosaya gedən yolun vasitəsi ilə yaxın- laşmaq olardı.Qərbdən Buq ətrafında da meşəliyi yarıb keçmək mümkün idi. Görünür, 1071-ci ildə baş verən döyüşlər də bu məsələlərlə əlaqədar idi. 1092-ci ilin quraqlı günlərində kuman-qıpçaq ordusu növbəti hücuma başladı.Qərbi Ros şəhərcikləri-priluk və Poseçen ələ keçirdi. Kuman-qıpçaqlar öz aralarında hərbi ittifaq bağlaya bimişdilər və roslu knyaz Vasilko Rastislaviçlə əlaqə saxlayır, basqınlarda ona öz köməklərini göstərirdilər. Qıpçaqlar boş torpaqları məskunlaşdırmaq hesabına öz ərazilərini genişləndirirdilər. Lkain bu iş heç də onlara asan başa gəlmirdi. İnsanlar yolsuzluqla, quraqlıqla. Şaxtalı qışla daima mübarizə aparmalı olurdular. Xalqların Böyük Köçü parçalanmış qədim dünyanı birləşdirirdi. Artıq bu dünyanın par- çalanması mümkün deyildi. Çünki şərqlilərlə qərblilər birləşmişdi. Düşmənlərlə də güclü toqquşmalar baş verirdi. Lakin, Don ətrafında gedən döyüşlər digər döyüşlərdən tamamilə fəralənirdi.Qıpçaqların bu cür döyüşkənliyi barədə avropalılar da çox eşitmişdi. Həmişə xəbər döyüşçülərdən irəli gedirdi. XI əsrin sonlarında Şərqi Avropa çöllərində həyat sabitləşirdi. Artıq qıpçaqlar oturaq həyata alışırdılar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə yalnız varlılar köçərilik edirdilər. Qədim dövr və orta əsrlər Тarix və onun problemləri, № 1 2014 46
Kasıblar isə əkinçiliklə məşğul olur, sənət öyrənirdilər. Lakin bir qədər varlanan ortabab qıpçaqlar oturduğu yeri qoyaraq yeni ərazilərə üz tuturdular. Donun şimal hövzəsində olan daha məhsuldar torpaqlarda daimi qışlaqlar yaradılmağa başladı. Həmin torpaqlarda əcdadlar üçün bütlər qoymaq, kurqanlar yaratmaq olardı. Artıq ailə qəbirstanlıqlarının yaradılmasına başlanmışdı. Böyük qıpçaq ordularının daimi hərəkət etməsi onları praktiki olaraq ələ keçilməz edirdi. Bütün XI əsr boyu ruslar (varyaqlar) bir dəfə də olsun köçün içərilərinə daxil ola bilməmiş- dilər.
1111-ci və 1116-cı illərdə rus döyüşçüləri qıpçaq şəhərlərindən bəzilərini ələ keçirməyə müvəffəq olmuşlar. Donda məskunlaşan qıpçaqların bir hissəsi Dnepr ətrafına köç etdi. Həmin dövrdə bu torpaqlar qıpçaq xanı Bonyakın orduları tərəfindən tutulmuşdu. Məhz Bonyak Tuqorkan xanla birlikdə həm rus torpaqlarına, həm də bizans üzərinə hücum etmişdilər. Lakin qüvvə və siyasi fəallıqlarına baxmayaraq XI əsrin sonu XII əsrin əvvəllərində öz keçmiş qüdrət və qüvvələrini itirmiş oldular. 1107-ci ildə bonyak və Şarukan Pereyaslavl knyazlığının üzərinə yürüş təşkil etdilər. Onlar çox böyük qüvvə ilə Lubna şəhərinə yaxınlaşdılar və Tula çayının sol sahilində dur- dular. Svyatopolk və Vladimir qəfildən qıpçaq ordularına hücumetdilər. Özlərini itirən qıpçaq döyüşçülərinin çox hissəsi qılıncdan keçirildi. Bonyakın qardaşı Taaz öldürüldü. Suqrxan öz qardaşları ilə əsir düşdü. Şurukan isə əsir düşməkdən zorla canını qurtatra bildi. XII əsrin ortalarında bütün yollar artıq qıpçaqları Dneprə doğru aparırdı.1152-ci ilin salnaməsində deyilridi:”Bütün qıpçaq torpağı İtil (Volqa) və Dnepr arasında yerləşir”. (1,56) Bu torpaqların sərhədləri şimaldan Sula və Oreli çayları arasındakı ərazilərə, şərqdən Don və İitil çayları ilə cənubdan Şimali Qafqaz, Krım və Azovətrafı çöllərə, qərbdən isə İnquls və Dnepr çayları ilə müəyyənləşdirilirdi. XII əsrin 60-70-ci illərinə qədər heç bir iri siyasi ittifaq müşahidə olunmurdu. Qıpçaqlar ayrı-ayrı xırda ordulara parçalanmışdılar. Rus salnamələrində Toksobiçlər,Yeltukovlar, Burçe- viçlər kimi daha səlahiyyətli və qüvvətli orduların adı çəkilir. Onlar hər ilə rus knyazlıqlarına basqınlarda fəal iştirak edirdilər. Hətta bu orduların bəziləri haqqında məlumatlar Şərq ölkə- lərinə də gəlib çatırdı. Arxeoloqlar daş hetkəllərin, kurqanaların sayına görə çöldə qıpçaqların böyük və ya kiçik tayfalarla yaşadıqları yerləri müəyyən edə bilmişlər. Bunların arasında yalnız burçeviçlər fərqlənirdilər. Belə ki, tayfanın adının götürüldüyü “böri” sözü türkcə canavar deməkdir. Buna görə də “canavarlar”ordusu yalnız Dneprin sol sahilinə birləşən Volçye (canavar) çayının ətrafında yaşaya bilərdi. Burçeviçlərin qüvvətli ordusu ilə bonyak xanın da adı sıx bağlıdır. Bonyak xan belə gəncliyində hərbi rəhbərliklə yanaşı, kahun rolunu da yerinə yetirmişdi. Bir adamın simasında hərbi və dini vəzifələrin toplanması o zamankı çölün əlamətlərindən idi. Çöldə uzun müddətli hücumlardan, mübarizədən sonra XI əsrin 70-ci illərinin sonu-80-ci illərinin əvvəllərində qıpçaqlar Kiyev knyazına yaşamaq və köçəriliklə məşğul olmaq üçün sərhədyanı ərazilərin verilməsi üçün müraciət etdilər. Lakin 1093-cü ilin salnaməsində göstərlidiyi kimi, qıpçaqlar “hələ 10-15 il əvvəl Dneprin sağ sahilində yerləşən Torçesk şəhərində yaşayırdılar”.(1,73) Bu onu göstəriri ki, həmin müraciətlərdən əvvəl də qıpçaq tayfaları artıq ətraf ərazilərdə məskunlaşmışdılar və oturaq həyat keçirirdilər. Pereyaslavl və Çerniqov knyazlarında köçəri türkdilli ordular yaşayırdılar. Sonralarbu knyazlıqlar ruslara verildi. Sula çayının sağ sahilindəki Varina, Diryatina, Ksnyatin kimi qala-şəhərlərin ərazilə- rində bol otlu örüş sahələri, çəmənlər var idi. Belə münbit torpaq örtüyünə malik sahələr Vse- Qədim dövr və orta əsrlər Тarix və onun problemləri, № 1 2014 47 voloji, Unenj, Boxmaç və Belayeva şəhərlərinin ətraflarında da aşkar olunmuşdur. Görünür, burada qıpçaqların daha qüdrətli tayfaları (federatları) yaşayırdılar. Dnepr ətrafına məskunlaşan boylardan biri də bayandur boyu idi. Rus salnamələrində onların adı “berendeylər” kimi adlanırdı. Bu haqda məlumatı 1097-ci ilin salnaməsi verir. On- lar Rusiya ərazisində çox geniş şəkildə yayılmışdılar. Bayandur tayfası (bendeylər) Vladimir- Suzdal torpaqlarında da məskunlaşmışdılar, hətta indiyə qədər onların yaşadıqları yerlərin adları qalmaqdadır. Berendeyev Slobodası, berendeyev stansiyası, Berendeyev bataqlığı və s. Rus tarixçilərinin fikrincə, qıpçaqların köçəri həyatının formalaşmasında rus knyazları- nın da böyük rolu olmuşdur. Məsələn, S.A.Pletnyova yazır ki, ağıllı və uzaqgörən rus knyazı Vladimir Monomax qıpçaqların həyatında xüsusilə fərqlənmişdir (1, 73). Belə ki, Sutin çayı üzərində qıpçaqları məğlub edən monamax digər türk tayfalarını çölə gətirmişdir. 1117-ci ildə belavejlilər Rusun Çerniqov sərhəddində qala şəhər tikdilər. beləliklə də, Monamax qıpçaqlara qarşı onların özlərindən ibarət sərhəd düzəldə bilir. Onlar köçəriliyin yeni formasına keçdilər. Yəni, köhnə marşrutları saxlayaraq yayda yaylağa qalxır, qışda isə sürülərini arana köçürür- dülər.
XII əsrin 40-cı illərində Poroqyada yaşayan bütün köçəri tayfaların yeni etnik birliyin yaradılmasında ilk addımlarını atmalarına baxmayaraq, onların hamısı etnik qrupa aid olduq- larını yadda saxlaya bildilər. Bu etnik birliyə peçeneqlər (1151-1162), turpeylər (1150). Kal- piçlər (1160), bastiylər (1170 ci illər) də daxil oldular. Lakin iki mühüm ittifaq - Dnepr ətra- fında və Donda yaşayan qıpçaqların ittifaqı dah qüdrətli və mütəşəkkil təşkil olunmuşdur. Dnepr ətrafı və Don qıpçaqları Azov dənizinin sahillərində yaşayan tayfalarla əlaqə saxlayır, lazım gəldikdə onların köməyindən istifadə edirdilər. Beləliklə, çöldə ərazi etibarilə rus knyazlıqlarına və Avropa krallıqlarına bərabər iki böyük ittifaq yaranmışdı. Rus tarixçisi B.A. Rıbakov çöldə iki ağ və qara “kumanqıpçaq” ittifaqını ayırırdı. Çöldə Dnepr ətrafında yaşayan qıpçaqlar daha çox hökmranlıq edirdilər. Onların Toqle. İzay, Osoluk, Kobak kimi məşhur xanlarının adı bu günə qədər gəlib çıxmışdır (3, 220). Don qıpçaqlarının başında isə Şarukan xan dururdu. Şarukan xan ğldükdən sonra haki- miyyəti onun oğlu Sırçan, daha sonra isə Oturaq xan idarə edirdi. Oturaq gürcü qızı ilə evlən- mişdi və bu ailədə Konçak (qançaq) xan kimi igid böyüməkdə idi. XII əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində Don tayfa birliyinə rəhbərlik bu xanın əlində toplanmışdı. Konçak xanın orduları Tora çayının ətrafında (bu çay Donun orta axarı idi) toplanmışdır. Rus knyazları özlərindən daha güclü düşmənlə vuruşmağa çalışmışdılar. Don ətrafında qıpçaqların üzərinə 1185-1192- ci illərdə iki yürüş edilsə də, onlar məğlubiyyətə uğramışdılar. Hər iki yürüşə Şimali Novqo- rod knyazı İqor Vyatoslaviç rəhbərlik edirdi.
1.Артаманов М.И. История Хазар. Л.1962 2. Асадов Ф.А. Арабские источники о тюрках в раннемсрадневековье. Баку, Эльм 1998. 3. Ахинжанов С. М. Кыпчаки и истории средневекового Казахстана Алма Ата, 1989 4.Бартольд В.В.Туркестан в эпоху монгольского нашествия Сог.тI.М. 1963 5.Федеров Я.А., Федеров Г.С. Ранние тюрки на Северном Кавказе М. 1978 6. Плетнева С.А. Полавцы М. 1990 7. Рыбаков Б.А. Киевская Русь и русские княжества. М. Наука, 1982 8.Коргалов В.В. Внешнеполитические факторы развития феодальной России Феодальная Русь и Кочевники М. 1967 Qədim dövr və orta əsrlər Тarix və onun problemləri, № 1 2014 48
9.Крупнов Е.И. Древняя история Северного Кавказа М. 1960 САИДА ИСМАИЛЗАДЕ
Статья посвящена изучению и описанию политичеслой истории Кыпчаков на Кав- казе в IX-XI вв. Естественно, что этот вопрос невозможно подробно описать в одной статье.Затратвается проблема образование союза кыпчакских племен после распада Хазарского каганата. Описываются поселение кыпчаков,их набеги и политическая история. SAIDA ISMAILZADEH THE SOCİAL ACTİVİTY OF KİPCHAKS İN THE IX-XI CENTRURIES IN THE CAUCASUS The article is dedicated to find out political history of Kipchaks in the IX-XI centuries in the Caucasus. Surely this matter could not be revealed in one article and appereance of kipchak union after deciling Khazar Dynasty, the area in which kopchaks spread out and their attacks political history-such kind of cases are described in the article. Rəyçilər: t.e.n.V.Veysəlova, t.e.d.İ.M.Məmmədov Gəncə Dövlət Universiteti “Ümumi tarix” kafedrasının 20 dekabr 2013-cü il tarixli iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (protokol №05). Yüklə 77,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|