166
Mannaya qonşu olan Allabria vilayətinin III Salmanasann salnaməsində
verilmiş təsviri binalar haqqında müəyyən təsəvvür yaradır: "Mən allabrialı Yanzi-
Buriaşın möhkəmləndirilmiş Şurdira şəhərini, qızıl qapısını, saray kənizlərini, xeyli
mülkiyyətini ələ keçirdim". Buna müvafiq olaraq biz Manna şəhər-qalalarında "saray
məşuqələri" üçün ayrıca zəngin bərbəzəkli otaqlar olduğunu təsəvvürümüzə gətirə
bilərik, xüsusilə də ona görə ki, Həsənli qalasının sütunlu zala bitişik otaqlarının
birindən eyni vaxtda tələf olmuş üzüklü, bilərzikli, dekorativ sancaqlı 44 qadının
skeleti tapılmışdır.
Aşkar edilmiş çoxlu silahdan məlum olur ki, çar əhatəsinin hərbi
nümayəndələri üçün sarayda xüsusi otaqlar varmış.
Allahlara ibadət etmək üçün məbədlər tikilirdi.
Təsərrüfat ehtiyacları üçün əsas binalara bitişik çoxlu yardımçı otaq tikilirdi;
bunların bir qismindən taxıl və şərab saxlanan böyük qablar tapılmışdır.
Şəhər-qalada əhalini sənətkarlıq məmulatı ilə təmin edən ustalar da yaşayırdı.
Qalanın ətrafında kiçik məskənlər yerləşirdi. Bunların sakinləri əkinçilik və
heyvandarlıqla məşğul olur, şəhər-qalanı ərzaqla təchiz edirdilər. Bəzən bir şəhərin
ətrafında xeyli məskən olurdu.
Adətən mixi yazılarda düşmən şəhərləri üzərində qələbənin təsviri verilərkən
yaxşı möhkəmləndirilmiş şəhər-qalanın və onun ətrafında olan kiçik məskənlərin
tutulması haqqında trafaret bir cümlədən istifadə olunur. Bir çox məskənlərin əhalisi
düşmənin hücumu zamanı yaxınlıqdakı qalada daldalanır, öz əmlakını buraya daşıyır,
mal-qarasını sürüb gətirirdi. Qala mühasirəyə alınanda onun müdafiəsində
qoşunlardan başqa, burada daldalanan əhali də iştirak edirdi. Kiçik məskənlər talan
edilir və yandırılırdı, möhkəmləndirilmiş şəhər-qalaları isə işğal etmək heç də həmişə
mümkün olmurdu, buna görə də onların bəzisi bir neçə dəfə mühasirəyə alınırdı.
Lakin inşaat texnikası o qədər yüksək idi ki, dağıdılmış qalalar tez bərpa olunur, orada
həyat davam edir, müdafiə qaydaya salınırdı. Həsənli qalası bir neçə dəfə dağıdılmış
və hər dəfə təxminən öz ilkin planı əsasında bərpa edilmişdi. Qala son dəfə, görünür,
qəfil hücum nəticəsində dağıdılmışdı. Şiddətli yanğın tikililəri bürümüş, çoxlu adam
yanıb həlak olmuşdu. Onların əmlakı yanan və uçulan binaların xarabalıqları altında
qalmışdı. Çox ehtimal ki, daha qalanı bərpa etmək mümkün olmamış və yeni sakinlər
buraya təqribən yüz ildən sonra gəlmişdilər.
Həsənli təpəsində qazıntı zamanı aşkara çıxarılmış şəhərin Manna ərazisində
mövcud olması cəmiyyətin yüksək sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni inkişaf
səviyyəsinə sübutdur.
Mannanın dövlət quruluĢu. E.ə. I minilliyin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan
tayfalarının xeyli hissəsi ilkin quldarhq cəmiyyəti şəraitində yaşayırdı.
İlk vaxtlar, hər halda e.ə. IX əsrin sonuna kimi Manna Zamua vilayətinin digər
"ölkələrindən" az fərqlənirdi. Lakin birləşmə prosesi nəticəsində Manna tezliklə çox
167
iri siyasi quruma çevrildi. Əhalisi oturaq həyat sürürdü. Eyni "çar şəhəri" İzirtu (Zirta)
uzun müddət Manna çarlığının paytaxtı olaraq qalırdı. Bu, giriş yolları Zibia və
Armait qalaları ilə qorunan xeyli dərəcədə möhkəmləndirilmiş bir şəhər idi. Ölkədə
"çar şəhəri" adlanan başqa şəhərlər də vardı.
Manna yüksək dərəcədə inkişaf etmiş struktura malik olan əmlak
təbəqələşməsinin və sosial təbəqələşmənin geniş miqyas aldığı bir cəmiyyət olsa da,
hər halda ilkin sinfi cəmiyyət idi. Qaynaqlarda "ölkənin adamları" adlandırılan geniş
xalq kütlələri ölkənin siyasi həyatında fəal rol oynayırdılar. Manna çarı Ahşerinin
hakimiyyəti istibdad forması almağa başlayanda, məhz, "ölkənin adamları" ona qarşı
çıxdılar.
Ölkədə çar hakimiyyəti ibtidai icma quruluşunun qalıqları olan müxtəlif
orqanlar tərəfindən məhdudlaşdırılsa da, çox güclü idi. Gilzan çarı Asu (Sua) III
Salmanasarın pişvazına "öz qardaşları və oğulları ilə" çıxdığı halda, Manna çarı
Ullusunu II Sarqonun pişvazına "öz ölkəsindən onun ölkəsini idarə edən ulu
ağsaqqallar, müşavirlər, oğul-uşaqları, canişinlər və başçılarla birgə çıxmışdı".
Deməli, güman etmək olar ki, Manna çarı ölkəni tam hakimi - mütləq kimi
idarə etmirdi. Sarqonun mətnində sadalanan əyanlardan, canişinlərdən və
başqalarından ibarət ağsaqqallar şurası onun hakimiyyətini məhdudlaşdırırdı. Lakin
mənbələrdən bəlli olur ki, çarlar müstəqil hökmranlığa can atırdılar, bunun
nəticəsində çar siyasətinin tərəfdarları ilə əleyhdarları arasında daimi mübarizə
gedirdi.
Mannada nəsli əyanlar, habelə hərbi və xidmətçi əyanlar təbəqəsi güclü idi.
Qeyri-məhdud hakimiyyətə can atmaq bəzən faciə ilə nəticələnirdi. Çar
Ahşerinin öldürülməsi buna misal ola bilər.
Hərçənd Mannada çar hakimiyyəti qəbilə-tayfa başçısının hökmranlığından
törəmişdi, lakin artıq e.ə. VIII əsrdə o, irsi idi. İranzudan sonra hakimiyyət onun
oğullarının - ölkəni ardıcıl idarə edən Azanın və Ullusunun əlinə keçir. Ahşeridən
sonra Mannanı onun oğlu Ualli idarə edirdi.
Maraqlıdır ki, II Sarqonun "Relyasiya"sında deyilir ki, Sarqonun pişvazına
çıxanda Ullusunu nəinki öz təhlükəsizliyini qorumaq üçün girov almamışdı, hətta
əksinə "böyük oğlunu ehtiram əlaməti olaraq bəxşiş və sovqatla" Aşşur çarının
"hüzuruna göndərib onun himayəsinə vermişdi".
Manna çarlığı "mahallara" bölünürdü, onları çar "canişinləri" idarə edirdilər.
Tayfaların, yaxud qəbilə və ərazi icmasının başçıları olan "məskən hakimləri"
Mannanın inzibati həyatında xarakterik sima idilər. Mannada müəyyən dərəcədə etnik
konsolidasiya əlamətləri meydana gəlir ki, bu da öz ifadəsini etnik mənlik şüurunun
yaranmasında tapır. Belə ki, mənbələrin şəhadətinə görə Manna çarı Urartu çarının
işğal etdiyi torpaqların sadəcə geri alınmasına deyil, həm də "...pərən-pərən düşmüş
mannalıların öz yerlərinə qaytarılmasına" çalışır.