221
çölündə) ərazisində yaşayırdılar. Şübhəsizdir ki, bu vilayətin adı maqlardan (orta
əsrlərdə müg) deyil, "mük" etnonimindən törəmişdir. Mükän-Mügän dolaşıqlığı, bu
adlar arasındakı fərqlərin aradan çıxması və, "Mukan"ın əvəzinə "Muğan"dan istifadə
olunması daha sonrakı zamana aiddir və xalq etimologiyasının nəticəsidir.
Yaqutun (İbn-əl-Qəlbiyə istinadən) Mukanın (mukanlıların etnonimi) və onun
qardaşı Cilanın (yəni Gilanın, gilanlıların, ola bilər ki, əvvəlki kadusilərin; bu haqda
b a x : P1in, IV, 48) Yafəsin nəvələri və Təbəristanın sakinləri olduğuna dair
xatırlaması istisna olunmaqla mənbələrdə mukanlıların dil-etnik mənsubiyyəti barədə
heç bir məlumat yoxdur.
Müklərin Əhəməni dövlətinin siyasi həyatında iştirakı heç olmazsa bundan
görünür ki, Herodotun məlumat verdiyi kimi, onlar imperiyanm başqa təbəələri ilə
bərabər Xşayarşanın (Kserks) e.ə. V əsrin son rübündə Helladaya yürüş etmiş
qoşunlarının sıralarında idilər.
Müklərlə qonşuluqda yaşamış, XIV satraplığa daxil olmuş digər mühüm tayfa
utilər idi. Hər iki halda onlar Herodot tərəfindən müklərlə birgə xatırlanır. Bununla
əlaqədar olaraq qeyd etməmək olmaz ki, Pliniyə görə, utilərin yaşadığı vilayət Araz
çayı üzrə Atropatena ilə və məhz onun Mukana bitişik olan hissəsində həmsərhəd idi.
Herodotun "utilər" adı altında antik zamanlarda və erkən orta əsrlərdə Qafqaz
Albaniyasının Otenada (erməni müəllifləri "Utik" adlandırırlar) yaşamış məşhur
otenlər-utilər-udi tayfasını görmək lazımdır. Hazırda yığcam halda Qəbələ və qismən
Oğuz zonasında yaşayan udilər həmin tayfanın qalıqlarıdırlar.
Utilər də müklər kimi, e.ə. V əsrin son rübündə Kserksin Yunanıstana
yürüşündə iştirak etməklə tarix səhnəsinə çıxmışlar.
Kaspilər haqqında erkən məlumatlar e.ə. V əsrə aiddir. Həm qədim Şərq
mənbələrində, həm də antik mənbələrdə onlar haqqında məlumatlar mövcuddur.
Kaspilər çox qədim və geniş yayılmış etnik törəmələrdən biri idilər. Şübhəsizdir ki,
Kaspi dənizinin adı onların adından yaranmışdır. Güman olunur ki, Qafqaz
ərazisindəki, ona yaxın olan torpaqlardakı bir neçə keçidin, Orta Asiyada mövcud
olan bir neçə şəhərin adı da kaspilərin etnonimindən törəmişdir.
Kaspilər XI satraplığa daxil olmuş pavsiklərlə, pantimatlarla və dareytlərlə
birlikdə müəyyən müddətdən sonra da əvvəllər Kaspilər ölkəsi, antik mənbələrdə
Kaspiana, erməni mənbələrində Kaspk' kimi tanınmış Paytakaranda, utilərlə
qonşuluqda yaşayırdılar.
Lakin mənbələrdə bu "Qərb" kaspilərindən başqa saklarla birlikdə XV
satraplıqda yaşamış "Şərq" kaspiləri haqqında da məlumatlar vardır. Antik
müəlliflərin xatırladıqları "Qərb" kaspilərindən danışarkən unutmaq lazım deyildir ki,
istər kaspilərin özləri, istərsə də bəzi alimlərin güman etdikləri kimi Kaspi bölgəsinin
bu və ya digər tayfalarını da özündə ehtiva etmiş, erkən zamanların özəl adları ilə bizə
məlum olmayan "kaspilər" (xüsusilə Qafqa Albaniyasının əsas əhalisi olan albanlar)
222
əsasən Azərbaycanın, qismən şimal, qismən isə cənub vilayətlərinin sakinləri
olmuşlar.
Mövcud mənbələrə görə, kaspilər bizim təsəvvürümüzdə əkinçiliyi, maldarlığı,
sənətləri, ticarəti, habelə gəmiçiliyi və dənizçiliyi yaxşı bilmiş xalq kimi canlanır.
Arami sənədlərindən bizə məlumdur ki, Misirdə kaspilərin kifayət dərəcədə
böyük məskənləri var idi.
Kaspilərdə "ən zəngin və nəcabətli şəxslər (hakimiyyətə malik olanlar - məsul
red.)", kahinlər vardı. Bizə kaspilərin adət və mərasimləri, silahları və geyimi barədə
bəzi faktlar məlumdur. Döyüşçü kaspilər "yapıncı geyirdilər və qamışdan hazırlanmış
yerli ox və kamanlarla silahlanırdılar". Kaspilərin dəfn adətləri Mada tayfası olan
maqların adətlərinə yaxın idi. Saf təbiətin - odun, suyun və torpağın meyitlərlə
murdarlanmasına yol verilməməsi haqqında təsəvvür bu adətlərin əsasında dururdu.
Kaspilər siyasi meydana artıq e.ə. V əsrdə çıxmışdılar. Herodot Kserksin
Helladaya yürüşündə onların iştirak etdiyi haqqında məlumat verir. Habelə məlumdur
ki, onlar Makedoniyalı Aleksandrın qoşunlarına qarşı döyüşmüşlər.
Atropatena çarlığının qüdrətli dövründə Kaspiana Atropatenanın hakimiyyəti
altında və yaxud hər halda ondan müəyyən asılılıqda olmuşdur. E.ə. II əsrdə kaspilər
erməni çarlarının ekspansiyası ilə üzləşdilər. Kaspiana bir müddət Atropatenadan
qoparıldı. Strabonun məlumatına görə, sonralar "Alban torpağının tərkibinə Kaspiana
da daxil idi".
Etnik və siyasi dəyişiklərə baxmayaraq, Urmiyaətrafı bölgədə yerli elementlər
hələ antik dövrdə qalmaqda idilər. Uzun zaman ərzində antik müəlliflər tərəfindən
xatırlanan ma(n)tianalılar adı da bunu təsdiq edir. Onların Urmiya gölü zonasında
yerləşmiş ölkəsi Ma(n)tiana adlanırdı. Unniya gölünün özü qədim zamanlarda
Matiana və yaxud Mantiana gölü adlanırdı [Bax: S t r a b o n, XI, XIV, 8]. Gölün
digər adı Kapavta idi və bu da Strabon tərəfindən təsdiqlənir [XI, XIII, 2].
Ma(n)tianalılar Araz və Halis çaylarının yuxarı axarlarından başlanmış
Dəclənin və Diyalanın yuxarı axarlarınadək olan çox geniş ərazidə yaşayırdılar.
Məlumdur ki, ma(n)tianalılar kolxların qonşuları olmuş, ermənilər, madalılar, habelə
kadusilərlə yanaşı yaşamışlar.
Görünür, Ma(n)tiana adı hurri, Mitannisi (Maitenisi) ilə bağlıdır və iddia
etmək olar ki, matianalılar mənşəcə hurri idilər. Onlar gerçək etnik qrup kimi artıq
e.ə. V əsrin əvvəlində çıxış etmişlər. Herodotun sələfi Miletli Hekatey onlar haqqında
danışır. Herodot Kserksin Helladaya yürüşü ilə bağlı olaraq onları xatırlatmışdır. Hələ
e.ə. I əsr müəllifləri də matianalıları tanıyırdılar.
Beləliklə, matianalılara mənbələrdə təxminən 5-6 əsr ərzində təsadüf olunur.
Bu isə, şübhəsiz, adı çəkilmiş bölgədə ayrı-ayrı yerli etnik qrupların və etnik ənənənin
yaşarı və kifayət dərəcədə möhkəm olduğunu təsdiqləyən faktdır.