Tasdiqlayman” Koson 2-son kasb-hunar maktabi direktori I. M. Karimov

Tashqi palubaga chiqmasdan, buni qanday aniqlash mumkin? Bolalardan biri: “Kelinglar, tajriba o‘tkazib ko‘ramiz. Stoldagi buyumlardan birini tepadan pastga tashlab ko‘ramiz. Agar kema harakatsiz bo‘lsa, u vertikal tushadi. Harakatda bo‘lsa, tushish davrida kemaning poli oldinga ketib qolib, ozgina orqaga tushadiˮ, deb taklif qildi. Turli narsalar tashlab ko‘rilganda haa= F_t-F_ish/m

bilan aniqlanadi.
Qiya tekisliklarda tgα≥μ boʼlsa jism qiya tekislik boʼylab pastga qarab a tezlanish bilan harakatlanadi. Tezlanishni topish uchun ma=mg.sinα-μmgcosα tenglamani tuzamiz. Tenglikning ikkala tomonini m ga qisqartirib,

a=g(sinα-μcosα)

Jismlarning bloklardagi harakati esa quyidagicha topiladi;

mmasi polga qarab tik holda aynan bir joyga tushdi. Demak, kema tinch turibdi, degan xulosaga kelindi. Tashqi palubaga chiqib qaralsa, kema bir tekisda chayqalmasdan suzib ketayotgan ekan! Demak, mexanik tajribalarni tinch turgan sinf xonasida o‘tkazilsa ham, to‘g‘ri chiziqli tekis harakatlanayotgan vagon yoki kema ichida o‘tkazilsa ham bir xil kechar ekan.Bunga birinchi bo‘lib Galiley o‘z e’tiborini qaratgan edi. Galiley ham siz faraz qilgandek, ulkan kema ichida kuzatilayotgan mexanik jarayonlar, agar kema to‘g‘ri chiziqli tekis harakatlanayotgan bo‘lsa, xuddi tinch turganda qanday kechsa, shunday borishini yozib qoldirgan. Bunda sanoq sistemasi sifatida Yer emas, balki harakatlanayotgan vagon yoki kema olinadi.Ti nch holatda turgan yoki nisbatan to‘g‘ri chiziqli tekis harakatlanayotgan sanoq sistemalari inersial sanoq sistemalari deyiladi.
sarflanganvaqtgabog'liqkattalik. Tezliknafaqatharakattezligi, balkiuningyo'nalishinihamko'rsatadiganvektorkattalikdir.

2-Slayd

3-Slayd

Tajribalar inersial sanoq sistemalarida soatlar bir xil davr bilan yurishini ko‘rsatdi.Jismlarning ko‘chishi sanoq sistemalarida bir xil bo‘lmaydi. Chunki harakatlanayotgan vagon ichidagi odamning vagonga nisbatan ko‘chishi Yerga nisbatan ko‘chishidan kichik bo‘ladi. Jism massasini tinch holatda turgan vagon ichida o‘lchanganda ham, to‘g‘ri chiziqli tekis harakatlanayotgan vagonda o‘lchaganda ham bir xil chiqadi.Shunday qilib, inersial sanoq sistemalarida vaqt, massa, tezlanish va kuch bir xil (invariant) bo‘ladi.Tinch holatda turgan sanoq sistemasida kuch F ga, massa m ga, tezlanish a ga teng bo‘lsa, to‘g‘ri chiziqli tekis harakatlanayotgan sistemada mos ravishda F', m' va a' bo‘ladi. F = F'; m = m' va a = a' bo‘lganligi tufayli, Nyutonning ikkinchi qonuni F = F' = ma yoki F' = m'a' kabi ifodalanadi. Bundan Nyuton qonunlari barcha inersial sanoq sistemalarida o‘rinli bo‘lishi kelib

4-Slayd

Inersiya kuchlariga misol sifatida aylanayotgan sistemadagi markazdan qochma kuchni ko’rsatish mumkin. Franso’z olimi Korioli1.Jism tezlanish bilan yuqoriga harakatlansa T=m(g+a)
2.Jism xuddi shunday tezlanish bilan yuqoriga harakatlansa esa T=m(g-a)
Bilan topiladi,2-jismning massasi birinchisidan katta boʼlgani uchun,navbatdagi natijalarni olamiz.
s yerni aylanishini hisobga olib, yerdagi jismlarnig harakatini ko’rib chikdi va yerda meridian bo’ylab harakatlanayotgan jismlarga qo’shimcha inersiya kuchlari ta’sir qilishini aniqladi. Bu inersiya kuchini Koriolis kuchideyiladi. otilgan jismning harakati davomida tezlik vektorining moduli va yo‘nalishi uzliksiz o‘zgarib turadi.

5-Slayd

Birinchi tenglamadan ikkinchi tenglamani ayirib T = m1(g + a) ni, ikkinchidan birinchini ayirib, T = m2(g – a) ni hosil qilamiz. Bu –t ezlanish bilan biri pastga, ikkinchisi yuqoriga harakatlanayotgan jismlarning og‘irligi. Yuklar tezlanish bilan harakatlanayotganligi sababli massalari turlicha bo‘lsa-da, og‘irliklari bir xil bo‘ladi. Tezlanish uchun topilgan ifodani ipning istalgan tomoni uchun yozilgan ifodasiga qo‘ysak






ga ega bo‘lamiz. Shu ifoda bilan har bir yukning o‘g‘irligi topiladi.
kema bir tekisda chayqalmasdan suzib ketayotgan ekan! jism eng uzoq masofaga borishini ko‘rsatadi.

6-Slayd
5-Ilova

O’quvchilar uchun yo’riqnoma:
Toifalashda jism harakatlari turlariga ahamiyat bering!


Toifalash sharxini tuzish qoidasi:

10. 
    Toifalash bo’yicha ma’lumotlarni taqsimlashning yagona usuli mavjud emas.
    
11. 
    Bitta mini-guruhda toifalarga ajratish boshqa guruhda ajratilgan toifalardan farq qilishi mumkin.
    
12. 
    Ta’lim oluvchilarga oldindan tayyorlab qo’yilgantoifalarni berish mumkin emas, bu ularning mustaqil tanlovi bo’la qolsin.