Tasdiqlayman” Koson 2-son kasb-hunar maktabi direktori I. M. Karimov

Mavzuga doir nazariy savol va amaliy topshiriqlar
1.Issiqlik dvigatellariga nimalar kiradi?
2.Karburatorli dvigatellarning ish prinsipini tushuntiring.
3.Ichki yonish dvigateli FIKni oshirishning qanday qiyinchiliklari bor?
4.Dizelning ish prinsipini tushintiring.
5.Tabiatni muhofaza qilish uchun qanday chora-tadbirlar koʼrilmoqda?

30-mavzu. ZARYADNING SAQLANISH QONUNI. NUQTAVIY ZARYADNING MAYDONI. ELEKTR MAYDON KUCHLANGANLIGINING SUPERPOZITSIYA PRINSIPI

Reja;

1.Elekr zaryadining saqlanish qonuni.
2.Nuqtaviy zaryad va uning maydon kuchlanganligi.
3.Kulon qonuni
Zaryadlarning saqlanish qonuni. Jismlar elektrlanganda ulardagi umumiy zaryad miqdori o‘zgaradimi? Bu savolga javob topish uchun quyidagi tajribani o‘tkazaylik (7.1 a-rasm).

Tajribani davom ettiramiz. Movutga ishqalangan diskni ikkinchi elektrometr sterjeniga tekkizamiz (7.1-b rasm). Bunda ikkinchi elektrometr strelkasi ham buriladi. Strelkaning og‘ish burchagi birinchi elektrometr strelkasining og‘ish burchagiga teng bo‘ladi. Bu esa har ikkala disk son qiymati jihatidan teng miqdorda zaryadlanganligini ko‘rsatadi. Agar har ikkala elektrometr sterjenlarini metall o‘tkazgich bilan tutashtirilsa, har ikkala elektrometr strelkasi nol holatga kelganligini ko‘ramiz. Bu hodisa elektrometrlar (disklar) son qiymati jihatidan teng, lekin ishoralari turlicha bo‘lgan zaryadga ega bo‘lganliklarini ko‘rsatadi.
Elektrlanishga oid o‘tkazilgan barcha tajribalar shuni ko‘rsatadiki, yagona jismni zaryadlab bo‘lmas ekan. Jismni zaryadlash uchun albatta, ikkinchi jismning bo‘lishi shart. Elektrlanish jarayonida jismlardan biri qancha manfi y zaryad olsa, ikkinchisi shuncha miqdordagi musbat zaryadga ega bo‘ladi.Bu xulosa elektr zaryadining saqlanish qonuni deb ataladi.
Zaryadlarning saqlanish qonuni 1750-yilda amerikalik olim va siyosiy arbob Bendjamin Franklin tomonidan kiritilgan.Faradey va Maksvell nazariyasiga ko‘ra zaryadlangan jismlar atrofida elektr maydon hosil bo‘ladi. O‘zaro ta’sir shu elektr maydon vositasida amalga oshadi. Bu maydonni qo‘l bilan ushlab, ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydi. Uni faqat ta’sirlariga ko‘ra sezish mumkin.Elektr maydonining zaryadli zarralarga ta’sirini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, maydonning ta’siri zaryadlangan jism yaqinida kuchli, undan uzoqlashgan sari kuchsizlanib boradi. Elektr zaryadlari hosil qilgan maydonning kuchli yoki kuchsiz ekanligini ko‘rsatish uchun elektr maydon kuchlanganligi deb ataluvchi kattalik kiritilgan.
Radiusi R ga teng bo‘lgan elektr o‘tkazuvchi shar q zaryad bilan zaryadlangan bo‘lsin (7.5-a rasm). Zaryadlangan bunday shar (sfera) ning hosil qilayotgan elektr maydon kuchlanganligini uning markazida, sirtida va undan tashqarisida aniqlaylik. Buning uchun biz dastlab q zaryadni sirt bo‘ylab tekis taqsimlangan bir qancha bir xil miqdordagi zaryadlarga ajratamiz, ya’ni q = q1 + q2 + q3 + ... + q'1 + q'2 + q'3... Har qanday miqdori bir xil bo‘lgan q1 va q'1 kabi zaryadlarning sharning markazidagi natijaviy maydoni kuchlanganligi superpozitsiya prinsipiga ko‘ra nolga teng bo‘ladi Demak, zaryadlangan sferaning ichida maydon kuchlanganligi nolga teng bo‘ladi.Shardan tashqarida undan r masofada joylashgan ixtiyoriy A nuqtadagi maydon kuchlanganligini topaylik. OA chiziqqa simmetrik joylashgan q2 va q'2 zaryadlar juftini ajratib olaylik. Bu zaryadlar Or o‘qi boylab yo‘nalgan o‘qda kuchlanganlik hosil qiladi. Demak, shar tashqarisidagi nuqtadagi maydon kuchlanganligining kuch chiziqlari, shar markaziga qo‘yilgan musbat zaryadlangan nuqtaviy zaryad maydonining kuch chiziqlari bilan mos tushadi (7.5-b, rasm). Bunga ko‘ra shar sirtidan uzoqlashgan sari maydon kuchlanganligi masofa kvadratiga teskari proporsional ravishda kamayib boradi (7.5-c rasm).Elektr maydon kuchlanganligi maydon hosil qiluvchi zaryad joylashgan muhitning xossalariga bog‘liq.
E=F/q
Qarama-qarshi ishorada zaryadlangan ikkita plastina oralig‘iga dielektrik kiritilgan holni qaraylik (7.6-rasm).Dielektrikda erkin elektronlar juda kam. Asosiy elektronlar atom elektron qobigida joylashadi. Plastinadagi elektr zaryadlarining maydoni ta’sirida elektron qobiq deformatsiyalanadi. Natijada atomdagi musbat va manfi y zaryadlarning markazlari ustma-ust tushmaydi. Bu hodisaga dielektrikning qutblanishi deyiladi. Elektrostatikaning asosiy qonuni zaryadlangan ikkita qo’zg’almas nuqtaviy jism yoki zarra orasidagi ta’sir qonunidir. Uni 1785 yilda Kulon tajriba orqali aniqlagan: