«Tasdiqlayman» Oʻquv ishlari boʻyicha direktor oʻrinbosari, dotsent

Darsning maqsadi: oasl og’irlik tushunchasi bilan tanishish. Talabalarga donni asl og’irligini aniqlashni o’rgatish.

Jihoz va materiallar: turli toshli litrli purka, donning asosiy nusxalari boshqa ekin donlarini (javdar, arpa, suli) qo’shimcha namunalari, har biri 5 kg dan.

Ishlash tartibi: asl og’irlik yoki natura deb, grammda ifoda-langan 1 litr don, shuningdek 1 l donni kilogrammlarda ifodalash tushuniladi. Natura tushadigan yukli 1 litrli yoki 20 litrli purkada aniqlanadi.
Asl og’irlik to’liqlik bilan ta’riflanib, don bo’liqlik dara-jasi qanchalik to’liq bo’lsa, shunchalik uning asl og’irligi yuqori bo’ladi. Yaxshi to’lgan don ancha yuqori endospermga egaligi bilan ajralib, uni qayta ishlashda puch po’sti qismi ko’p bo’lgan donlarga qaraganda mo’l mahsulot olinadi. Shuning uchun asl og’irlik don-ning asosiy un ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Ammo natura va donning to’liqligi o’rtasida aniq bog’liqlik kuzatilmaydi. Asl og’irlikka ta’sir etuvchi asosiy omillar donning solishtirma og’irligi va uni purkani o’lchov silindrida zich joylashishi hisoblanadi. Natura qanchalik yuqori bo’lsa, donning solishtirma og’irligi xam shunchalik yuqori bo’lishi aniqlangan.
Solishtirma og’irlik don tarkibiga kiradigan moddalar zich-ligini ta’riflaydi va donning kimyoviy tarkibi va anatomik tuzilishiga bog’liq. Solishtirma og’irlik ma’lum darajada donni etilish va to’liqlik darajasini aks ettiradi. Shuningdek, asl og’irlik donning joylashishidagi zichligi ortgan sari oshib bora-di. Joylash zichligi donning shakli, tashqi ko’rinishi, tekisligi, namligi, aralashmalar tarkibi va miqdori, haroratga bog’liqdir.
Dumaloq shakldagi donlar, cho’zinchoq donlarga qaraganda ancha zich, tekis satxlilar esa g’adir-budir yoki burishgan donlarga nisbatan zich joylashadi, chunki mayda donlar yiriklari orasiga joylashadi va don oralig’ini to’ldiradi. Namlik ortib borishi bilan donning asl og’irligi o’zgaradi, chunki solishtirma og’irligi kamayadi, don hajmi kattalashadi va uning to’kilishi susayadi.
Mineral aralashmalar (tuproq, qum, shag’al) ancha og’ir ekin-larning don aralashmalari, shuningdek begona o’tlarning mayda urug’lari asl og’irlikni oshiradi. Engil (organik) aralashmalar-ning mavjudligi don naturasini tushiradi.
Bir litrli purka (36-rasm) hajmi 1 litrli o’lchagichdan (og’a-digan tosh egallagan joydan tashqari) iborat bo’lib, uning tubida havo chiqadigan teshik va yuqori qismida pichoq uchun chiziqli yoriq bor, tubsiz silindr shaklidagi to’ldirgich, voronkali (uning yordamida don to’ldirgichga joylanadi) silindr, og’adigan tosh, pichoq, torozi, yashik, purkaning alohida qismlari va toshlarni joylash uchun mo’ljallangan quticha, yashikning qopqog’ida toshlar va purka uchun taglik maxsus uyadan iborat.
Litrli purkada naturani aniqlash o’rtacha yirik aralashmalari teshik diametri 6 mm bo’lgan elakdan o’tkazilgandan va undan keyin yaxshilab aralashtirilgandan so’ng amalga oshiriladi. O’rtacha namuna tanlash DAST usulida o’tkaziladi.
Naturani aniqlash uchun purka yashigini tekis mahkam stol yoki tokchaga o’rnatiladi. Avval torozi yig’iladi. Koromislo shunday joylanishi kerakki, undagi raqam ishlayotganning tomoniga to’g’ri kelishi zarur. Palla va o’lchagichni ilishda koromislo oxiridagi son belgilari sergalardagi son belgilariga to’g’ri kelishi kerak. So’ngra toshli o’lchagich va torozi pallasi bir-biriga to’g’ri kelishi tekshiriladi va moslanadi. Muvozanatli o’rnatish uchun pallaning ostki qismidagi vintni burash va teshikka zarur miqdordagi mayda toshchalarni to’kish yoki undagi ortig’ini olish kerak. Agar palla va o’lchagich bir-biriga muvozanati to’g’ri kelmasa, unda purka ishga yaroqsiz hisoblanadi.
Keyin o’lchagichdan og’adigan yuk olinadi, uni yashik qopqog’iga o’rnatiladi va taglikka mahkamlanadi. Sonlar va darchalar yaqini-dagi elkachalar ishlayotgan xodim qarshisida bo’lishi kerak. O’lchagich yorig’iga pichoq quyiladi, uning ustiga og’adigan yuk hamda o’lchagichga to’ldirgich o’rnatiladi. Don bilan to’ldirilgan silindrni to’ldir-gichga qo’yiladi va chap qo’lning ko’rsatkich barmog’i bilan varonkani jumragi ochiladi. So’ngra chap qo’l bilan esa tezda yoriqdan pichoq sug’urib olinadi, shunda yuk ham don o’lchagichga tushadi, shundan so’ng pichoq yana extiyotkorlik bilan yoriqqa joylashtiriladi.
14.1.-rasm. Donning asl og’irligini aniqlaydigan litrli purka:
1-o’lchov stakani; 2-to’ldirish silindri; 3-voronkali silindr; 4-voronka; 5-po-songi toshi; 6-pichoq; 7-torozi koromislosi; 8-o’lchov toshlari; 9-g’ilof; 10-torozi shtativi; 11-o’lchagichni joylashtiradigan uya; 12-o’lchagichga pichoqni joylashtira-digan oraliq; 13-torozi toshlari uchun tarelka.

Pichoqda qolgan ortiqcha donni (1 litrdan ko’p), cho’michga to’ki-ladi, buning uchun voronka mahkamlangan silindirni to’ldirgich-dan ajratiladi, to’ldirgich bilan o’lchagich uyadan olinadi va qo’yilgan cho’mich ustidan ag’darib tashlanadi. Keyin to’ldirgich echiladi va pichoqda qolgan don olib tashlanadi. O’lchagichdan pichoq sug’urib olinadi va 0,5 aniqlikda tortiladi.

Naturani aniqlash ikki yoki ko’p marotaba qaytarishda donning turli qismlaridan olib tayyorlangan o’rtacha namunada amalga oshiriladi, Don naturasi ikki yoki bir necha parallel aniqlash natijalari bo’yicha arifmetik shaklda ifodalanadi. Ikki aniqlash o’rtasidagi farq bug’doy uchun 5 gr, suliga 10 gr gacha ruxsat etiladi. Natura aniqlash natijalari 1 gr aniqlikda ish daftariga yoziladi.
Asl og’irligini bilib, ushbu ekinning 1 kub m don og’irligini engil aniqlash mumkin. Buning uchun asl og’irlikni 1000 ga ko’paytirish kifoya. Asl og’irlikka qarab don to’plamini saqlash uchun ombor yoki xirmonga (hajmiga) bo’lgan talabni hisoblash mumkin hamda ombor yoki xirmonda saqlanayotgan don to’plamining og’irligini hisoblash mumkin.