Tashqi iqtisodiy faoliyat va raqobat menejmenti

Nazorat uchun savollar:
1.Xorijiy investitsiya tushunchasiga ta'rif bering.
2.Investitsiya faoliyatiga ta'sir etuvchi omillarni tushuntirib bering.
3.Investitsiya munosabatlari davlat tomonidan qanday qilib tartibga solinadi?
4.Xorijiy investitsiyalarning mohiyatini yoritib bering va ularni jalb qilinish sabablari tushuntirig.
5.O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xorijiy investitsiyalar qanday ahamiyat kasb etadi?
6. Xorijiy investorlarga berilgan imtiyozlar va kafolatlar?
11-MAVZU. ISHCHI KUCHINING XALQARO BOZORI
1.Ishchi kuchining xalqaro bozori va uning XX—XXI asr bo‘sag‘asida rivojlanish tendensiyasi.
2.Ishchi kuchining xalqaro migratsiya jarayonini boshqarish.
3.O‘zbekiston va xalqaro mehnat bozori.

Ishchi kuchi (inglizcha: Labor force, nemicha: Erwerbs personen potenzial) — bu inson aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yigʻindisi^[1] boʻlib, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi hisoblanadi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega boʻlgan kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning oʻzi emas yoki uning mehnati ham emas, uning qobiliyatidan iboratdir. Jamiyatning milliy mahsuloti hisobiga ishlab chiqarishning moddiy-ashyoviy omillarigina emas, balki shaxsiy omili, yaʼni ishchi kuchi ham takror ishlab chiqariladi.
Ishchi kuchining miqdori mamlakat aholisining mehnat faoliyatiga layoqatli boʻlgan qismi orqali ifodalanib, u ishchi kuchi resurslari deb ham ataladi. Insonning ishchi kuchi resurslari tarkibiga kiritilishining asosiy mezoni boʻlib uning yoshi va mehnatga boʻlgan qobiliyati hisoblanadi
Jahon aholisi yoshiga bog’liq ravishda ikki tipdagi odamlarni o’z ichiga oladi: mеhnatga layoqatli- 15- 60 yoshlilar, mеhnatga layoqatsiz- bolalar va qariyalar. Aholi umumiy hajmining 70 foizi birinchi tipga tеgishli, biroq bu ulush turli hududlarda o’zgarib turadi. Masalan, Osiyo va Afrikada voyaga yetmaganlar, Еvropa va Shimoliy Amеrikada qaryalar ulushi yuqoriroq.
O’z navbatida mеhnatga layoqatli aholi ham ikki toifaga ajratiladi: iqtisodiy faol va faol bo’lmagan aholiga. Uy bеkalari, talabalar (tatil paytida), davlat qaramog’idagi fuqarolar, shuningdеk, fuqaroligi bo’lmaganlar iqtisodiy faol bo’lmaganlar qatoriga kiradi. Bizni iqtisodiy faol aholi, ya'ni mеhnatga layoqatli va unga intiluvchi odamlar qiziqtiradi. Fuqarolarning aynan shu toifasi mamlakat ichkarisida va xorijda ish qidirish jarayonida faol ishtirok etadi.
Xalqaro ishchi kuchi migratsiya uzoq tarrixga ega bo’lsa-da, faqatgina XX asrga kelib ishlab chiqarish omillari xarakatining yetakchi ko’rinishlaridan biriga,. Binobarin XIMning alohida sohasiga aylandi.

• 
  
  Xo’jalik hayotining baynalmilallashuvi;
  
• 
  
  Ijtimoiy- demografik o’zgarishlar;
  
• 
  
  Fan texnika va axborot sohasidagi inqilob;
  
• 
  
  Integratsiya jarayonlarining rivojlanishi;
  
• 
  
  Transmilliy korporatsiyalar faoliyati.
  

Bu barcha omillar mehnatga layoqatli aholining harakatchanligining kuchayishiga sababchi bo’ldi, zero insonlar mamlakatlar va qit’alararo ko’chish uchun rivojlangan kommunikatsiya infratuzilmasidan foydalanishadi. Hozirgi kunga kelib shunday jahon ishchi kuchi bozori (JIKB) vujudga keldiki, bu bozor asosini milliy xo’jalik tizimlari va jahon iqtisodiyoti doirasida ishlab chiqaruvchi kuchlarning, darajasi tabiyati va joylashuviga sezilarli ta,sir etuvchi iqtisodiy faol aholining mamlakatlar va hududlar o’rtasidagi jami migratsiyon aylanmasi tashkil etildi. XX asrning oxiriga kelib mehnatkash- migrantlarning bir yildagi o’rtacha miqdori 35 mln. Kishiga yetdi (1960-yilda 3,5 mln. ). JIKB faqatgina migratlarni emas, balki turli darajadagi migratsiya hizmatlarini, shuningdek, xorijiy mehnatkashlarning huquqiy statusi, ularning mehnatini himoyalash, ularga ijtimoiy kafolatlar berish va boshqa masalalar bilan shug’ullanuvchi xalqaro tashkilotlarni ham o’z ichiga oladi. Mazkur bobda aholining ko’chishi jarayonlari ichida ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlar keltirib chiqargan mehnat migratsiyasi to’g’risida so’z boradi. Fuqarolarni o’z vatanidan tashqarida ish qidirishga majbur etuvchi omilllar ichida eng asosiysi turmush darajasini yaxshilash va o’z qobliyatlaridan unumli foydalanishga intilishlari hisoblanadi Ayni paytda ishsizlik, qishloq xo’jaligida aholining ko’payib ketishi kabi salbiy ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar ham yashash joyini vaqtincha yoki doimiy o’zgartirishga sababchi bo’ladi.

Hozirgi paytda davlatlar mehnat migratsiyasini tartibga solish borasida o’z harakatlarini kuchaytirib borishmoqda. Migrantlarni jo’natuvchi (eksportyor-mamlakatlar) va qabul qiluvchi (importyor-mamlakatlar) tomonlarning o’zaro manfaatlarini huquqiy ifodasi odatda ikki va ko’p tomonlama kelishuvlar ko’rinishida amalgam oshiriladi. Bu sohadagi halqaro konvensiyalarni tayyorlashda Aholi bo’yicha BMT Komissiyasi, Xalqaro Mehnat tashkiloti, Migratsiya bo’yicha xalqaro tashkilot kabi global tashkilotlar sezilarli ko’mak berib kelmoqda. Ishchi-migrantlar huquqlarini himoya qilish bilan shug’ullanuvchi hududiy tuzilmalarga misol sifatida G’arbiy Yevropadagi Migratsiya masalalari bo’yicha hukumatlararo qo’mitasini keltirish mumkin. JIKB doirasidagi munosabatlarni tartibga solishning asosiy xalqaro me’yoriy hujjatlari Xalqaro mehnat tashkilotining 1962, 1975, 1982-yillardagi konvensiyalar hisoblanadi. Bu hujjatlarning moddalari migrantlarni yollash, ularning huquqlarini kafolatlash, migratsiyaning yashirin kanallari bilan kurashish kabi masalalarni tartibga soladi.
Mehnat migratsiyasi deyarli barcha milliy iqtisodiyotga xos jarayondir. Biroq uning jadallik darajasi jahonning u yoki bu hududlarida sezilarli farq qiladi. Migratsiyaning asosiy 4 yo’nalishlari ichida jami migratsiya oqimining hajmi bo’yicha rivojlanayotgan mamlakatlardan rivojlangan mamlakatlar tomon ishchi kuchlari ko’chishi birinchi o’rinda turadi.