Tayanch so‘zlar: Qoraqalpog‘iston toponimiyasi, etimologiyasi, toponimi, Kerder, Shaxtemir, Chimboy

Chimboy Qoraqalpog‘istonning mashhur va qadimiy shaharlaridan biridir. Asarda sharqiy va rus tilidagi muhim yozma yodgorliklar, arxiv materiallari, qoraqalpoq xalqi tarixi va folkloriga oid tadqiqotlar, keksalar xotiralari, respondentlarning xotiralarini o‘rganish asosida janubi-sharqning qisqacha tarixi bayon etilgan. Hozir Chimboy shahri joylashgan Orol tumani. Toponimning etimologiyasi va uning oʻtmishdoshlari – Kerder va Shaxtemir shaharlari qayta tiklangan.
Tayanch so‘zlar: Qoraqalpog‘iston toponimiyasi, etimologiyasi, toponimi, Kerder, Shaxtemir, Chimboy.
Chimboy (qoraqalpoqcha Chimboy) — Qoraqalpogʻistonning qadimiy shaharlaridan biri. Geografik jihatdan respublikaning shimolida, Kegeyli kanali sohilida, Amudaryoning oʻng quyi oqimida, Orol dengizining oldingi deltasida joylashgan. Hozirgi vaqtda Chimboy shimoli-gʻarb va shimoldan Moʻynoq shahri bilan, shimoliy-sharqdan va sharqdan Qorauzyak shahri bilan, janubi-sharqdan, janubdan va janubi-gʻarbdan Kegeyli shahri bilan chegaradosh.
Shahar va uning tarixi haqidagi birinchi ma'lumotlar XVIII asrda topilgan: sharqiy manbalarda 1730 yildan, rus tilidagi yozma manbalarda 1810 yildan.
Shaharning ilk ta’riflarini biz ushbu hududga tashrif buyurgan va bu yerda yashovchi xalqlarning tarixi, madaniyati, xo‘jaligi, etnografiyasi, adabiyoti va ba’zi toponimik nomlari bilan qiziqqan rus olimlarining asarlarida topishimiz mumkin. Bu haqda 40-yillarda viloyatimizga tashrif buyurgan rus topografik ofitserlari D.Gladishev va Muravin yozgan. XVIII asr Chimboy haqidagi keyingi maʼlumotlar yurtimizga tashrif buyurgan sayyohlar, tadqiqotchilar, elchilar, tarixchilar va boshqa odamlarning asarlarida uchraydi.
1875-yilda Eron shahzodasi, qorovul polkovnigi va imperatorning adyutanti Rizoquli Mirzo o‘z ma’ruzasida Chimboy aholisidan Amudaryo hududi haqida batafsilroq ma’lumot to‘plaganini aytadi, uylar, aholi haqida ma’lumot beradi. , shahardagi ijtimoiy mavqei, tili, madaniyati, turmushi, kiyim-kechak, oziq-ovqat, kasb-hunar va savdo. U asosiy aholini qoraqalpoqlar tashkil etishini taʼkidladi [14. 92-bet].
Har bir shaharning o'ziga xos tarixi va rivojlanish bosqichlari mavjud. Shuning uchun ularni etnograflar, arxeologlar va tarixchilar tomonidan o'rganish tabiiydir.
Chimboy nomi, baʼzi tarixiy manbalar va arxiv hujjatlariga, shuningdek, aholidan toʻplangan materiallarga koʻra, bu hududning rivojlanishiga hissa qoʻshgan Chimboy nomidan kelib chiqqan. Urush faxriysi U.Rahmatullaev ham 1946-yilda 100 yoshida vafot etgan chimboylik Genjequl ismli choldan eshitib, bu haqda gapiradi. Bu cholning hikoyalariga ko‘ra, bu shahar o‘rnida avvallari gavjum o‘rmon bo‘lgan va u Chimboy ismli odam haqiqatan ham borligini va bu ism uning nomidan kelib chiqqanligini da’vo qilgan.
Chimboy tarixi haqida batafsil ma’lumot beruvchi muhim manbalardan yana biri O.Payzullaev asarlaridir. Bu asarlarda shaharning kelib chiqishi, iqtisodiy-ijtimoiy ahvoli, ta’lim tizimi, bu yerda yashagan mashhur kishilar haqida ma’lumotlar berilgan. O.Payzullaev ham shahar nomining kelib chiqishi haqida maʼlumot beruvchi Q.Qoʻsiboyevdan eshitganini aytadi. Ma’lumot beruvchining yozishicha, Chimboy boshqa shaharlardek katta bo‘lmasa-da, bu yerda katta bozor bo‘lgan va bu 1830 yilga to‘g‘ri keladi [12].
Mustaqillik yillarida Chimboy viloyati tarixi bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borgan va nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan mutaxassis tarixchi olim A. R. Qudiyarov [9] edi. U oʻzining ilmiy ishlarida, Chimboy viloyati tarixiga oid qoʻllanma va ilmiy maqolalarida shaharning maʼmuriy boshqaruvi, iqtisodiy rivojlanishi, ichki va tashqi savdo aloqalari, xoʻjalik hayoti haqida yozgan.

shahar aholisi, madaniy-ma'naviy holati va ta'lim tizimi.

Tilshunoslik asarlarida Chimboy ismining kelib chiqishi haqida turli fikrlar mavjud.
V. A. Nikonov Chimboy etnonimi XV-XVI asrlarda bu hududda yashagan turkiy xalqlarga maʼlum boʻlib, qishloq nomi, etimologiyasi nomaʼlum ekanligini taʼkidladi. Olimning taʼkidlashicha, baʼzi manbalarda turkiy tillarda “chim” qamish, boshqalarida esa oʻt yoki oʻsimlik maʼnosini bildiradi [11. 470-bet].
Mashhur toponimist E.M.Pospelov Chimboy oʻzbek urugʻlaridan birining nomi ekanligini yozadi [13. 463-bet]. Bu fikr O`zbekiston toponimlarini o`rgangan mashhur toponim olim S.Qoraev asarlarida ham uchraydi. Muallifning ta’kidlashicha, Chimboy so‘zi o‘zbek qabilasi nomidan kelib chiqqan, chunki bunday toponimlar Toshkentda ham uchraydi. O‘zbekiston toponimlariga bag‘ishlangan lug‘atda esa shu variantda qaror topdi [8. 21-bet]. Xuddi shunday fikrlar Z.Doʻsimov va X.Egamov ijodida ham uchraydi. Ularning taʼkidlashicha, Chimboy oʻzbek qabilalarining nomlaridan biri boʻlib, respublikada Samarqand viloyatida shu etnotoponim bilan atalgan joy bor [5. 145-bet].
E. A. Begmatov Chimboy soʻzining bir necha maʼnosini beradi: oʻzbek tilidan shim (loy) soʻzi kuchli yigit yoki toʻsilgan, oʻrab olingan yoki chimboy urugʻidan boʻlgan bola maʼnosida tarjima qilingan. Chimboy o‘zbek tiliga to‘g‘ri, halol, adolatli o‘g‘il deb tarjima qilingan degan taxmin ham bor [4. 480-bet].
O.J.Yusupovning yozishicha, Chimboy, Chinbay oʻzbeklarning 92- qabila boʻlimidan olingan boʻlib, balki etnik ildizi tufayli boʻri totemi nomidan kelib chiqqandir, chunki Chono, Chino moʻgʻulchadan boʻri deb tarjima qilingan [ 16. 62-bet]. Yuqoridagi asarlar Chimboyning o‘zbek qabilalarining nomlaridan biri ekanligidan dalolat beradi.
Lekin T.Kanaatov Chimboy qoraqalpoq qabilasining nomi ekanligini ko‘rsatadi. Qoraqalpoqlar orasida ham bu qabila borligi. Navoiy viloyatining Tamdi hududida Chimboy nomli quduq bor. Bu nomning paydo boʻlishiga Qoraqalpogʻistondagi Besqalʼadan bu yerga koʻchib kelgan qipchoq qabilalari tarkibiga kirgan qabilalar yordam bergan [7. 63-bet].
Chimboy haqidagi ma’lumotlarni Q. Kunnazarov asarlarida ham uchratamiz [10. 49-bet]. Muallif buni da'vo qilmoqda
Bu shaharning paydo boʻlishi va rivojlanishi Kuyukkali, Bagʻdodqalʻiy, Oxun bobo, Sosiq Biya, Erezhep Tentek yodgorliklari bilan chambarchas bogʻliq. Va bu yerda o‘z urf-odatlari, urf-odatlari, qoraqalpoq adabiy tilining sofligini saqlagan odamlar yashaydi, deb yozadi. Unda viloyatning Arboshi ovuli, Koʻkshi ovuli, Qumbizshi ovuli va Qoʻnshi ovuli toponimlari ham sanab oʻtilgan. Bu toponimlarning barchasi odamlarning kasb-hunarlari bilan bog'liq.
Toponim shaklidagi Chimboy etnonimi Qozogʻiston va Tojikistonda ovul nomi sifatida uchraydi. Oʻzbekistonda esa – Toshkent, Fargʻona, Samarqand viloyatlarida hamda Kitob viloyatida Qashqadaryoda ham shu etnonim bilan atalgan joylar bor.
Demak, Chimboy nomi Markaziy Osiyoning boshqa hududlarida ham uchraydi. Balki bu nomlar Oʻrta Osiyoning u yoki bu millatining shakllanishida muhim oʻrin tutgandir. Va, ehtimol, bu qabilalar yashaydigan hududlar o'z nomlarini oldi.
Qoraqalpog‘istondagi hozirgi Chimboy shahrining nomi esa yuqorida tilga olingan qabilalarning nomlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ehtimol, bu erda bir vaqtlar Chimbay qabilasidan odamlar yashagan. Ammo bu joylarda yashagan xalqlar vakillarining hikoyalaridan, olimlarning asarlaridan toʻplangan materiallarda, shuningdek, Chimboy milliy muzeyining viloyat tarixiga oid maʼlumotlarida shahar nomi berilgan. 19-asr boshidan qayd etilgan. va shaxsning ismi bilan bog'liq.
Mashhur toponim olim Q. Abdimuratov asarlarida ham Chimboy haqida ma’lumotlar berilgan [1. 60-bet]. Bu Chimboy nomining kelib chiqishi, shaharning geografik joylashuvi, savdo uchun qulayligi, suv yoʻllari va savdo karvonlari oʻtgan yoʻllarni koʻrsatadi. Va u Chimboy toponimi oʻzining tarixiy kelib chiqishi va aholi oʻrtasidagi mish-mishlarga koʻra shaxs nomi bilan bogʻliqligini qayd etadi.
Chimboy nomini qoraqalpoq ogʻzaki xalq ogʻzaki ijodini oʻrgangan mashhur olim Q.Ayimbetov asarida ham uchratish mumkin [2. 258-bet]. Bu 19-asr oxiri - 20-asr boshlarida shaharning shakllanishi va rivojlanishi haqidagi materiallarda. shunday yozadi: shahar barpo etilgunga qadar bu yerda Chin-bay ismli kishi yashagan. Qish oylarida koʻchmanchi qabilalar bu yerga chorva mollarini sotish, gʻalla va hunarmandchilik buyumlari sotib olish uchun kelishgan. Bahor oxirlarida, yoz fasli boshlanishi bilan Chimboy bozori yopilib, faoliyatini to‘xtatdi. Keyinchalik qishda bozor ishlay boshladi va Chimboy katta shaharga aylandi.
Qoraqalpoq og‘zaki xalq ijodiyoti rivoyatlarida Chimboy shahrining kelib chiqishi haqida ko‘plab rivoyatlar mavjud bo‘lib, ularda bu nom shu hududlarni ilk bor o‘zlashtirgan aholi turmushi xotirasiga asoslanganligi ta’kidlanadi.
Rivoyatlarga ko'ra, bu yerda vatanini yo'qotgan Shinyboy (Chimboy) ismli bir kambag'al yashagan, u ochlik tufayli shu yerlarga, hozirgi shahar markazidan oqib o'tuvchi Kegeylin kanalining chap qirg'og'iga kelib qo'nim topgan. Chimboy. U baliqchilik bilan yashagan. Daraxt shoxlaridan suv ko‘taruvchi g‘ildirak yasab, Kegeylin kanali bo‘yidagi yerlarni sug‘orib, dehqonchilik bilan shug‘ullanadi. Dala ishlari uchun yaxshi yer, chorvachilik uchun qulay ko'l va baliqlarga boy ko'l tufayli Chiniboyda hayot yaxshilandi. Buni eshitgan odamlar bu yerga ko‘chib kela boshlagan, aholi soni ko‘paygan. Uylar, aravalar, suv koʻtaruvchi gʻildiraklar quruvchi hunarmandlar soni asta-sekin koʻpaydi, professional koʻnchilar, etikdoʻzlar, tosh ustalar, zargarlar va boshqalar paydo boʻldi. Bu joydagi Kegeylin kanali tubi quruqlikdagi savdo yoʻli bilan kesishganligi sababli savdo-sotiq rivojlanib, oʻtroq aholi soni sekin-asta koʻpayib, aholi punkti shahar maqomiga koʻtarilgan.
Binobarin, Chimboy toponimi ushbu hududning birinchi ko‘chmanchisi Chimboy (Chiniboy) nomi bilan bog‘langan. Ushbu nomning paydo bo'lishining taxminiy davri konga to'g'ri keladi. XVIII - boshlanish XIX asr Chimbayoning shakllanishi va rivojlanishini quyidagilarga ajratish mumkin
uch bosqichda quying.
1) VIII - XIII asrlarga oid tarixiy va ilmiy manbalarga ko'ra. bu shahar Kerder nomi bilan mashhur edi. Bu vaqtda u Tokkala (Tokkala), Haioʻan kala (Hayuankala) va Kuyiqqala (Kuyukkala) nomi bilan ham tanilgan.
Kerder nomi 8-13-asrlarda Orol dengizi yaqinida joylashgan Kerder hukmdoridan kelib chiqqan. Olimlarning fikricha, hozirgi Chimbayo shahri o‘rnida Kerder shahri bo‘lgan. Birinchi marta Kerder shahri hududi hozirgi Chimboy oʻrnida tarixchi va arxeolog S.P.Tolstov tomonidan aniqlangan. Keyinchalik Ya.Gʻ.Gʻulomov ham Kerderning hozirgi Chimbayo shahri oʻrnida joylashganligi haqidagi fikrni tasdiqlagan [3. 55-bet]. Chimboy milliy muzeyi materiallarida hozirgi Chimboy oʻrnidagi shahar Kurdor, Kardar, Kerdar deb koʻrsatilgan. Kardar - hosildor ekinli shahar bu shaharni ko'targan shaxs nomidan kelib chiqqan.
2) XVII - XVIII asrlarda. Chimboy Shohtemir nomi bilan mashhur bo‘ldi. 1643 yil yozma manbalarida Abulgʻoziy Orol qabilalarining xoni sifatida koʻrsatilgan, uning iqtisodiy va siyosiy markazi Shoxtemir qalʼasi boʻlgan. XVI - XVIII asrlarda. Chimboy aholi punktlaridan Kese Jol deb nomlangan savdo karvon yoʻli oʻtgan. U oʻtroq janubiy qabilalar orqali Shimoliy Qozoq dashtlari va Rossiya bilan Qorateren – Taxtakoʻpir – Shoyinshi ovul – Aimbet iishan – Toʻrgʻay Terek – Biyik masjidi – Oxunbobo qabristoni – Zaire – Orol dengizi oʻrtasida savdo-sotiqni yoʻlga qoʻygan. Tarixiy maʼlumotlarda va olimlarning asarlarida bu yoʻlda Shohtemir yirik savdo markazi boʻlganligi qayd etilgan [6. 46-bet]. Leytenant D. Gladishev va geodezik Muravin tomonidan tuzilgan tipografik xaritada 1740-1743 y. Qoraqalpogʻiston hududida (1741-yilda Shaxtemirdan oʻtuvchi yoʻlda) Mashat koʻli boʻyida Orol xalqi mulki hududida, Nukus qalʼasidan 53 metr orqada, Shaxtemir shahri joylashgan. D.Gladishev 1740-yilda Xivada boʻlganligi haqidagi xulosada Amudaryoning quyi qismida faqat Shohtemir shahri borligini taʼkidlagan. D.Gladishev va Muravinlar Shohtemir shahrini quyidagicha taʼriflaganlar: Bu shahardagi uylar loydan qurilgan, atrofi xandaq bilan oʻralgan, yaqinida koʻl bor, aholi quduqdan suv ichadi, shahar atrofida yolgʻizlar bor. qamish oʻsadi, dengiz bilan shahar orasidagi masofa ikki kun [1. 63-bet].
Tarix fanlari doktori B.V.Andrianov ta'kidlaganidek, 18-asrning birinchi yarmida. Shohtemir Shimoliy Xorazmning Qoʻngʻirotdan keyingi ikkinchi savdo markaziga aylandi [3. 55-bet]. Hozirgi Chimboy tumanidagi Kegeylin kanali sohilida joylashgan edi. Sirdaryolik qoraqalpoqlar bilan Kichik Juz qozoqlari oʻrtasidagi savdo-siyosiy aloqalar Shohtemir orqali amalga oshirilgan. Lekin T. Qanaatov ko‘rsatib o‘tganki, Sherdalxon vafotidan keyin 20-30 y. XVIII asr Orol xokimlari Adam Biya, Begmurot Biya Muhammad Baxiy Biyalar koʻmagi bilan buxorolik qoraqalpoqlardan Musoxon avlodidan boʻlgan oʻn toʻrt yoshli Shaxtemir xon boʻldi. Orol xonligining asosiy shahri hozirgi Chimboy (sobiq Shaxtemir) shahri edi [7. 63-bet].
1874-yil 19-21-mayda Peterburg muxbiri L.N.Sobolev Erezhep biyning Chimboyda bo‘lgan vaqtida undan olingan materiallarga asoslanib, “Rus invalid” gazetasida Chimboy haqida eslatma e’lon qiladi.
Bu Chimboy oʻrnida Shohtemir shahri boʻlganligini koʻrsatadi. Shahar nomi 150 yil avval (taxminan 1727-1728 yillar) bu shaharni qurgan va uni boshqargan qirgʻiz Shaxtemir nomi bilan bogʻliq [9. P. 6]. Bu davrda shaharda Ortiq Serdali (? — 1745) ismli kishi boshliq oʻzbek mangʻit qabilalari yashagan. Oradan 10—20 yil oʻtib (taxminan 1748—1758) qoʻngʻirotlik Almambet bek Shohtemirni oʻldiradi. Bundan yana 50 yil oʻtib (1792-1793) Shaxtemir shahri aholisi Chigir-bugʻiga (xaritada Chilpoq, qoraqalpoq tilida shylpik) koʻchib oʻtadi va Shaxtemir xarobaga aylanadi. Keyinroq Kegeyli kanali bo‘yida yashovchi Chimboy ismli bir boy kelib, uni tiklaydi. Va shahar bu odam nomi bilan atala boshlandi. Ungacha bu yerda faqat cho‘l bor edi, saksovuldan boshqa hech narsa o‘smasdi. Shaharni oʻrab turgan devorlar 1868-yilda Auezjon Matem tomonidan qurilgan. Chimboyda yashovchi va bozorda zakot yigʻuvchilar boshligʻi boʻlib ishlagan qirgʻiz kozasining maʼlumotlariga koʻra, bu yerda 50 ga yaqin oila doimiy yashagan [15. 60-bet]. Demak, shahar nomining kelib chiqishi Orol oʻzbeklari hukmdori Xon Shaxtemir nomi bilan bogʻliq.
1976-1977 yillarda mumkinligini aniqlash uchun arxeologik va etnografik ishlarni olib borishda N.Davqoraev nomidagi Tarix, til va adabiyot instituti bir guruh tadqiqotchilari Chimboya shahar rastasi topilgan ashyolar, tangalar va vaza parchalari asosida XVII-XVIII asrlarda bu haqdagi ma’lumotlarni tasdiqladi. bu hududda Shaxtemir shahri bo'lgan. Bu vaqtda Amudaryo deltasida madaniy rivojlangan savdo va hunarmandchilik shahri edi. S.Kamolov va boshqa tadqiqotchilar ana shu ma’lumotlarga tayangan holda hozirgi Chimbayo shahrining asosini faqat Shohtemir shahri tashkil qilishi mumkin, degan xulosaga keladi.
3) S.Kamolov va boshqa tadqiqotchilar Chimboy shahri 1728-yilda paydo boʻlgan, ammo XIX asrning birinchi oʻn yilligida adabiyotda oʻzining zamonaviy nomi bilan paydo boʻla boshlaganini aytadilar. [6. 46-bet]. 1847-yilda Chimboyga borgan L.N.Sobolevning yozishicha, Chimboy nomi taxminan 1800-yilning birinchi oʻn yilligida paydo boʻlgan [12. 17-bet]. Buni B.V.Andrianovning “Xorazm vohasi 19-asr birinchi yarmida” asarida ham koʻrish mumkin. [3. 72-bet], bu yerda Chimboy xaritada maxsus belgi bilan ko‘rsatilgan.
Shunday qilib, olimlarning fikr-mulohazalari, aholining urf-odatlari va rivoyatlari, keksa xabarchilar maʼlumotlariga asoslanib aytishimiz mumkinki, Chimboy shahrining paydo boʻlishi va toponimi XVIII asr oxirlariga toʻgʻri keladi. va 19-asrning birinchi yarmi.