Tema: Sanaatda islep shiǵarılatuǵın suyıq, quruq, ekstraktlar nomenklaturasi. Mazmuni: kirisiw

1.2. Sanaatda islep shiǵarılatuǵın elementlar túrleri.
Sanaat túrli tarawlarda júdá kóp muǵdardaǵı elementlardı islep shıǵaradı, olardıń hár biri ayriqsha maqsetler hám qosımshalar ushın xızmet etedi. Sanaatda tez-tez islep shiǵarılatuǵın bir neshe túrdegi elementlar :
Ximiyalıq hám neft-ximiya :
Tiykarǵı ximiyalıq elementlar : farmacevtika, plastmassa hám toqımashılıq sıyaqlı túrli sanaat tarmaqları ushın sheki onim retinde isletiletuǵın kislotalar, tiykarlar, eritiwshiler hám duzlardı óz ishine aladı.
Arnawlı ximiyalıq elementlar : jabıwtiriwshi elementlar, katalizatorlar, sirt aktiv elementlar hám túrli tarawlarda kem ushraytuǵın funkciyalar ushın isletiletuǵın qosımshalar sıyaqlı arnawlı qosımshalar ushın mólsherlengen.
Neft ximiyası : Neft yamasa tábiyiy gazdan alınatuǵın etilen, propilen, benzol hám plastmassalar, sintetik kauchuklar hám talshıqlar sıyaqlı tuwındılardı óz ishine aladı.
Farmacevtika hám biotexnologiya :
Aktiv farmatsevtik ingredientlar (API): farmacevtika preparatlarini óndiriste isletiletuǵın ximiyalıq birikpeler yamasa dárivor ayrıqshalıqlarǵa iye elementlar.
Biologiyalıq preparatlar: Tiri organizmlerden alınǵan quramalı molekulalar, sonday-aq vakcinalar, áyyemgiorlar hám rekombinant beloklar, medicinalıq emleniwde qollanıladı.
Azıq-túlik hám ishimlikler:
Qayta islengen azıq-túlikler: hár qıylı azıq-túlik ónimlerin qayta islew usıllarınan paydalanǵan halda islep shıǵarılǵan konservalar, mazlatılǵan awqatlar, irińler hám tayın awqatlar.
Ishimlikler: alkogolsız ishimlikler, sherbetler, alkogollı ishimlikler hám pivo tayarlaw, fermentatsiyalash hám qayta islew usılları menen islep shıǵarılǵan shıyshe suw sıyaqlı. Awıl xojalıǵı hám agrokimyoviy ónimler:
Tóginler: ósiw hám ónimlilikti asırıw ushın topıraq yamasa ósimliklerge qollanılatuǵın ximiyalıq elementlar, sonday-aq azot, fosfor hám kaliy tiykarındaǵı tóginler.
Pestitsidlar hám gerbinetsidlar: awıl xojalıǵında zıyankesler, otaqlar hám keselliklerge qarsı gúresde isletiletuǵın ximiyalıq formulalar.
Kosmetik ingredientlar: terini baǵıw, shashtı baǵıw hám jeke gigiena qurallarında isletiletuǵın yumshatuvchi elementlar, sirt aktiv elementlar, xosh iyisli elementlar, boyawlar hám aktiv elementlardı óz ishine aladı.
Metalllar : eritiw, quyılıw hám tazalaw processleri nátiyjesinde islep shıǵarılǵan polat, alyuminiy, mıs hám eritpeler sıyaqlı.
Polimerlar hám plastmassalar: polietilen, polipropilen, PvX hám polistirol sıyaqlı sintetik materiallar kóp qırlı hám shıdamlılıǵı sebepli hár qıylı ónimlerdi óndiriste qollanıladı.
Energiya hám kommunal xızmetler: Qayta tiklenetuǵın energiya dárekleri: qayta tiklenetuǵın energiya óndiriske úles qosatuǵın quyash panelleri, samal turbinalari hám bioyoqilg'i sıyaqlı elementlardı islep shıǵarıw. Energiya islep shıǵarıw ushın ximiyalıq elementlar : neftni qayta islew, tábiyiy gazdı qayta islew hám atom energiyasın óndiriste isletiletuǵın ximiyalıq elementlar.
Toqımashılıq hám talshıqlar :
Sintetik talshıqlar : toqımashılıq óndiriste isletiletuǵın polyester, neylon, akril hám basqa sintetik talshıqlar.
Tábiyiy talshıqlar : paxta, jún, jipek hám shúberek islep shıǵarıw ushın qayta islengen basqa tábiyiy talshıqlar.Bul sanaat sharayatında islep shıǵarılǵan elementlardıń keńligi hám túrli-tumanlıǵın kórsetetuǵın bir neshe mısallar. Hár bir sektor kúndelik turmıstıń túrli iskerlik tarawıları hám sanaat qosımshaları ushın zárúr bolǵan materiallar hám ónimlerdi jaratıw ushın arnawlı processler hám texnologiyalardan paydalanadı.
SANOAT, industriya - xalqxo'jaligining jámiyet óndiriwshi kúshleri rawajlanıwı dárejesine sheshiwshi tásir kórsetetuǵın jetekshi tarmaǵı ; Sanaattıń ózi ushın hám de xalıq xojalıǵınıń basqa tarawları ushın miynet quralları hám basqa ónimler islep shıǵarıw, sonıń menen birge, sheki onim, janar may qazib alıw, energiya islep shıǵarıw, aǵash tayarlaw, Sanaatda yamasa awıl xojalıǵında alınǵan ónimlerge qayta islew hám olardı qayta islew menen bánt kárxanalar (fabrikalar, zavodlar, elektrostansiyalar, pátalar, kánler hám basqalar ) kompleksi. Sanaat keńeytirilgen tákirar óndiristiń tiykarın quraydı hám industrial ósiwdi támiyinleydi. 20 -ásirdiń 80 yillarida qabıl etilgen klassifikaciyalawǵa kóre, Sanaat irilestirilgen 18 tarmaqqa bólinedi: elektroenergetika; janar may Sanaatı ; qara metallurgiya; reńli metallurgiya; ximiya hám neft ximiyası Sanaatı ; mashinasozlik hám metallǵa qayta islew; orman, aǵashnı qayta islew hám sellyulozaqog'oz Sanaatı ; qurılıs materialları Sanaatı ; qurılıskonstruksiyalari hám detallari Sanaatı ; ayna hám shınıfayans Sanaatı ; jeńil S; azıq-túlik Sanaatı ; mikrobiologiya Sanaatı ; unyorma hám aralas jem Sanaatı ; medicina Sanaatı ; poligrafiya Sanaat Bo' sanaat tarmaqları da óz gezeginde - ishlov beretuǵın sanaat hám undırıwshı sanaat túrlerine gruppalarǵa bólinedi. Sanaattıń social óndiristiń ǵárezsiz tarmaǵı retinde payda bolıwı ónermentchilikning awıl xojalıǵınan ajralıp shıǵıwı - ekinshi eń iri miynet bólistiriwi menen baylanıslı. Kapitalıstik Sanaat Batıs Evropa mámleketlerinde 14—15-ásirlerde payda bo'ddi hám ápiwayı kapitalıstik kooperatsiya, manufaktura hám iri mashina industriyası - fabrika basqıshların basıp ótti, 18-ásir aqırı - 19 -ásir baslarında manufakturadan mashina industriyasına ótiw daslep Angliyada, keyin basqa Evropa mámleketlerinde sanaat awdarıspaǵı tusini aldı. Rossiya hám basqa ayırım mámleketlerde Sanaat 18-ásir basınan manufaktura kórinisinde rawajlandi, 19 -ásirdiń 2-yarımınan mashina industriyası taraqqiy etdi.
Ózbekstan tapda Sanaat rawajlanıwı túbirin uzaq tariyxga iye bolǵan ónermentshilik shólkemlesken. Samarqand, Buxara, Urǵanch, Tashkent, Qo'qon, Marg'ilon, Namangan, Andijan sıyaqlı qalalarda mayda hám iri ónermentshilik rawaj taptı. Ózbekstanda haqıyqıy mánistegi Sanaattıń payda bolıwı 19 -ásirdiń 2-yarımına tuwrı keledi. Orta Aziyanıń patsha Rossiyası tárepinen basıp alınıwı nátiyjesinde úlkege orıs sanaatshıları hám Rossiya kapitalı da kirip keldi hám sheki onimge baslanǵısh qayta isley alatuǵın Sanaat tarmaqları (paxta tazalaw, vino, araq, konserva, paxta mayı zavodları ) payda boldı hám Ózbekstanda Sanaat Rossiya sanaatı hám iktisodiyoti menen baylanıslı halda rawajlandi.
1913-jılda Ózbekstan tapda jalpı ónim óndiriste salmaqli sanaattmt úlesi 2% ni, metall islew 1% ni, jeńil sanaat 0, 8% ni, azıq-túlik Sanaatı 14% ni shólkemlesken edi. Keyingi salkam 100 jıl dawamında Ózbekstan sanaatında elektroenergetika, gaz, neft, kumir, qara hám reńli metallurgiya, awıl xojalıǵı mashinasozligi (traktorlar, paxta teriw mashinaları ), avtomobilsozlik, kabel, elektronika, paxta tazalaw sanaatı mashinasozligi, samolyotsozlik, irrigatsiya -qurılıs mashinasozligi, ximiya, cement, qurılıs materialları, medicina, yog'moy, toqımashılıq, tigiwshilik, azıq-túlik hám basqa sanaat tarmaqtari qáliplesti. 20 -ásirdiń 20 y. laridan baslap Ózbekstanda Sanaat jáhán urısı hám puqaralar urısı nátiyjesinde krizisqa dus kelgen mayda, kustar kárxanalardı qayta tiklew tiykarında rawajlana basladı. Paxta tazalaw zavodları, nawqankashlik, yigiruvto'quv, tigiwshilik, ayaq kiyim fabrikaları qurıla basladı (qarang Jeńil sanaat ), 1937-jılda Tashkent toqımashılıq kombinatı jumısqa túsirildi, 20 -ásirdiń 40—50 y. laridan kumir sanaatı, gaz sanaatı, neft sanaatı jedel rawajlana basladı. 1941—1945-jıllardaǵı urıs dáwirinde Ózbekstanǵa 90 ta sanaat kárxanası kóshirip keltirildi, olardıń kupi mashinasozlik, ásbapsozlik kárxanaları edi. Urıstan keyingi jıllarda kóplegen kárxanalar qurılısı nátiyjesinde mashinasozlik tarmaqları kóbeydi, samolyotsozlik, ásbapsozlik, motorsozlik, elektroapparat, elektr dvigatel, ekskavator, kompressor zavodları qurıldı. Tashkent, Almalıq, Chirchiq, Samarqand, Navaiy, Ferǵana, Jańayo'l, Namangan, Kebirsuv hám basqa qalalar ximiya industriyası orayına aylandı (qarang Ximiya sanaatı ). Bekobod, Chirchiq, Tashkent qalasında qara metallurgiya, Navaiy, Zarafshon, Almalıq, Uchquduq sh. lari reńli metallurgiya orayları hysoblanadi (qarang Reńli metallurgiya).