Tema: Texnikalıq dóretiwshiliktiń ayriqsha qasiyetleri Joba

Jańa dóretiwshilik ideyasınıń ekologiyalıq natiyjeliligi eki tiykarǵı formada kórinetuǵın boladı. Olardıń birinshisi bólek islep shıǵarıw resurslarini tejalishi, shıǵındısız texnologiyanıń engiziliwi, júzege keletuǵın shıǵındı hám ekilemshi sheki onimdi zıyanlı tásirinlerin jónge salıw qılıw jolların islep shıǵıw menen belgilenedi. Ekologiyalıq nátiyjelililiktiń ekinshi forması ámeldegi islep shıǵarıw quralları yamasa usıllarınıń keltirayotgan zálelin kemeytiw jolların islep shıǵıw menen belgilenedi. Hár eki forma daǵı dóretiwshilik sheshimlerin engiziwde onıń ekologiyalıq rezervi degen bahalaw kriteryaına tiykarlanadı. Ekologiyalıq rezerv dóretiwshilik texnikalıq sheshimin qollanıw qılıwda erisiw múmkin bolǵan eń joqarı ekologiyalıq nátiyje menen ámelde erisilgen ekologiyalıq nátiyjelililik ortasındaǵı ayırmashılıqtan kelip shıǵadı. Usı ekologiyalıq rezerv dóretiwshilik ideyasınıń ekologiyalıq pasportı ushın tiykar wazıypasın oteydi. Dóretiwshilik ideyasınıń ekologiyalıq pasportı texnikalıq sheshimler alternativ variantların olardıń ekologiyalıq tárepten nomukammalligini bahalawda anıq kriteryaǵa súyene otirip jumıs kóriliwin támiyinleydi. Sonıń menen birge, dóretiwshilik ideyasınıń ekologiyalıq natiyjeliligin anıqlaw onıń social bahosini qáliplestiriwge de xızmet etedi.
•
Dóretiwshilik ideyası ámelde qollanılıwınıń ekologiyalıq pasportı onı islep shıǵarıw hám ámeliyatqa qollanıw qılıwda júz beriwi múmkin bolǵan ekologiyalıq tárepten zıyanlı hádiyselerdiń uyqas túrdegi shártli shegaralıq texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishlerdiń bahalarına tiykarlanadı. Ol túrli maqsetlerde paydalaniletuǵın dóretiwshilik ideyaları túrli kórsetkishlerin salıstırıwiy analiz qılıwda, ekologiyalıq qawipsizlik kriteryalarınan kelip shıǵıp esaplanadı. Dóretiwshilik ideyasın qóllawdıń shártli ekologiyalıq pasportı retinde ámelde eń jaqsı texnikalıq sheshimlerge erisken ekologiyalıq nátiyjeleri alınıwı múmkin.
•
Dóretiwshilik sheshiminiń ekologiyalıq pasportın islep shıǵıwda organoleptik, social, texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishlerdi esaplaw, texnologiyanıń shegaralıq nátiyjelililik kórsetkishin esaplaw sıyaqlı usıllardan keń paydalanıladı. Hár bir usıldı qóllawdıń tar qánigeliktegi jaǵdayları da ámeldegi, biraq ulıwma jaǵdaylarda keltirilgen usıllar sisteması pútin kompleks retinde qollanıladı.
•
Sonday etip, dóretiwshilik ideyalarınıń qawipsizlik kriteryaları da onıń tiykarında dóretiwshilik ideyası ekologiyalıq pasportın islep shıǵilıwı mazmunınıń analizi nátiyjelerine kóre tómendegi juwmaqlardı keltiriw múmkin:
•
- ekologiyalıq mashqalalardi sheshiwde dóretiwshilik ideyaları tiykarında jaratılatuǵın jańa texnika hám texnologiyalar tiykarǵı faktorlardan biri esaplanadı ;
•
islep shıǵılıp atırǵan dóretiwshilik ideyaları bahalaw kriteryaları olardıń ekologiyalıq tárepten keń qamtılǵan analiz etiliwin, bunda onıń tekǵana búgingi kún, bálki keleshek áwladlarǵa da kórsetetuǵın tásirinleri úyrenilishini texnikalıq sheshimlerdiń zıyanlı tásirinlerin tamaman jónge salıw etedi;

dóretiwshilik ideyalarınıń ekologiyalıq qawipsizligin támiyinlew kriteryaları shın bahalaw kórsetkishlerine tiykarlanǵanlıǵı hám adamlıq jámiyetiniń barlıq tarawların qamtıp alǵanlıǵı sebepli olardı barlıq texnikalıq-texnologiyalıq processler ekologiyalıq kórsetkishlerin bahalawda usınıs etiwge múmkinshilik beredi.

2. 2. Texnikalıq dóretiwshilik processinde qollanılatuǵın metodlar
Dóretiwshilik máselelerine insanlar hár qádemde dus kelediler, biraq olardı mudamı da dóretiwshilik jol menen etiwge intilmaydilar. Atap aytqanda, tálimdi shólkemlestiriwdiń tiykarǵı formaları bolǵan sabaq hám sabaqtan tısqarı shınıǵıwlarda oqıwshılar dóretiwshilik iskerligin shólkemlestiriw mashqalası óziniń tolıqqonli sheshimin tapmay kelip atır. Usı mashqalanı sabaqtan tısqarı shınıǵıwlar processinde sheshiw muayayn sheshimleri usınıs etilgen bolsa -de, sabaq shınıǵıwlarında oqıwshılar dóretiwshilik iskerligin shólkemlestiriw mashqalası jetkiliklishe izertlew etilgen emes.
Qısqa etip aytılǵanda, dóretiwshilikti quramalı kóringen máseleni sheshiwdiń ápiwayı sheshimin tabıw dep tariyplew múmkin. Ádetde, onı aqılǵa say sheshim yamasa oylap tabıw dep ataydılar. Bul pikirdi kóbirek materiallıq formaǵa iye bolǵan texnikalıq dóretiwshilik mısalında anıqlama beriw múmkin.
Ulıwma orta bilim beriwde fizika hám miynet tálimi DTSlari hám oqıw programmasına tiykarlanıp oqıwshılar deformatsiya túsinigin, materiallardıń qattılıǵı, mortlıǵı, ústinligi kásipi túsiniklerdi teoriyalıq úyreniwleri hám de laboratoriya -ámeliy shınıǵıwlarında tájiriybeden ótkeriwleri kerek boladı. Biraq, bul laboratoriya jumısların orınlaw ushın mólsherlengen R-20, SM-4 sıyaqlı sanaat tipidagi sınaq qurılmaları kútá úlken ólshemge egaligi, barlıq oqıw orınlarında ornatıw múmkinshiliginiń joqlıǵı, ámeldegi bolǵanlarında da barlıq oqıwshılar shuǵıllanıwına múmkinshilik bermasligi sebepli jumıstı dóretiwshilik shólkemlestiriwge tosqınlıq etedi. Oylap shıǵarıwshı bul máseleni ápiwayı jol menen, metall kesetuǵın qayshına úlgin kesiw ushın sarp etiw bolatuǵın kúshnı ólshew úskenesin ornatıp hal etip beredi. Bul sheshimdiń ápiwayılıǵı ol jaǵdayda mashqala sheshimi retinde ápiwayı qayshınan paydalanilganligi, oylap tabıwdı etilgen qurılmanı oqıwshılar óz kúshleri menen tayarlaw imkaniyatınıń bar ekenligi, bul usılda tayarlanǵan qurılmadan barlıq oqıwshılar birvarakayiga paydalanıwı múmkinligi sıyaqlı kóplegen dáliller menen tiykarlanadı. Eń áhmiyetlisi, oqıwshılar úlken hám quramalı qurılmalar atqarap atırǵan «tushunarsiz operatsiyalarni» ápiwayı qurılmalarda túsinikli etip orınlaw múmkinligin bilip aladılar6.
Sonday eken, oylap tabıw - bul talap etiwshilik, názikta'blik yamasa «aql oyıni» emes, bálki insan iskerligin jańa, onıń ushın qolaylaw bolǵan jaǵdayǵa alıp shıǵıwshı rawajlanıw jolı bolıp tabıladı. Insan daǵı áne sol dóretiwshilik, oylap shıǵarıw sapaları onı tábiyaat kúshleri menen básekin jeńip, jańa - oylaw qábiletiniń qáliplesiwine jay jarattı.
Insan mútajlikleriniń ósip barıwı processinde onıń tárepinen qollanılatuǵın miynet quralları da quramalılasıp, rawajlanıwlasıp barǵan. Insaniyat rawajlanıwı óz jolında tabıslar menen birge kóplegen mashqalalardi de keltirip shıǵarǵan. Jaqın ótken zamanǵa shekem bolsa bul máseleler tek bir usıl - ámel hám qáte metodı arqalı hal etip kelingen. Bul usıl mińlaǵan qáte sheshimler ishinde bir tuwrısın tabıwǵa qaratılǵan bolsa -de, onıń jardeminde elektr dvigatelleri hám generatorlar, ishki yonuv dvigateli, marten pechlari, telefon hám samolyotlar oylap tabıw etildi. Biraq texnikalıq-texnologiyalıq processlerdiń asa quramalılasıp barıwı ámel hám qáte metodınıń eki jóneliste rawajlanıwlashtirilishiga tiykar boldı : birinshisi, mashqala sheshimi retinde usınıs etiletuǵın ideyalar sanın asırıp barıw, ekinshisi usınılıp atırǵan ideyalardı saralawǵa bolǵan talaplardı arttırıw.
Daslep, eki jónelis de óz-ara muwapıqlıǵın kórsetken bolsa -de, keyinirek sheshim variantların tańlaw daǵı subyektivlik, qátelerden qorǵawlanbaǵanlıq menen baylanıslı kemshiligi ayan boldı. Bul metoddıń «umri»ni uzaytırıw ushın variantlardı salıstırıwlawdı tezlestiriw jolı tańlandı. EHMlarning dáslepkileri áyne mine sol princip tiykarında islegen. Bunda da, aqır-áqıbette, úlken kólem degi variantlardı óz-ara salıstırıwlap shıǵıw jolı menen dóretiwshilik máselelerin hal etip bolmawi málim boldı.
Bildirilgen oy-pikirlerge juwmaq jasap aytıw múmkin, házirgi waqıtta oqıtıwshı hám oqıwshılardıń tiykarǵı dóretiwshilik «quroli» bolǵan ámel hám qáte metodı járdeminde jańa sapa ózgerislerine erisip bolmaydı eken. Biziń pikirimizga kóre, oqıtıwshı hám de oqıwshılardı dóretiwshilik iskerligin ámelge asırıwdıń hár túrli, zaman sınaqınan ótken aldıńǵı metodlar menen qurallandırıw jaǵdaynı jaqsılawdıń eń maqul túsetuǵın jolı esaplanadı.
Insaniyat rawajlanıwınıń házirgi basqıshı barlıq tarawlarda zamanagóy texnologiyalar rawajlanıwı menen baylanıslı eken, dóretiwshilik jolların puqta ózlestirgen bárkámal áwladtı tárbiyalaw respublikamız tálim sistemasınıń eń zárúrli wazıypalarınan biri retinde júzege shıǵadı. Bul máseleniń tiykarǵı sheshimi bolsa ulıwma orta bilim beriw mektepleri jumısın maqsetke muwapıq shólkemlestiriw menen sheshiledi.