3. Ochiq bozordagi operatsiyalar va hisob stavkasi.
Ochiq bozordagi operatsiyalar –
Markaziy bank tomonidan davlat
obligatsiyalarini (qimmatli qog‘ozlarni) tijorat banklari va aholidan sotib olish va
ularga sotish bo‘yicha operatsiyalardir. Markaziy bank tijorat banklaridan yoki
aholidan bu qimmatli qog‘ozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari zahiralarini sotib
olingan obligatsiyalar miqdori hajmida ko‘paytiradi. Bu zahiralar pul bazasiga
kiradi, ya‘ni yuqori quvvatli pullar bo‘lganligi uchun pul taklifi multiplikativ
ko‘payadi. Markaziy bank tijorat banklari va aholiga obligitsiyalarni sotish bilan
zahiralarni hamda tijorat banklarining kredit berish qobiliyatini kengaytiradi. Bu
holda pul taklifi qisqaradi.
Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda ochiq
bozordagi operatsiyalarni, ya‘ni davlat qimmatli qog‘ozlarini taklif qilish usulidan
keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalarni Markaziy bank asosan nufuzi katta
banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi.
Pul bozorida muomalada pul miqdori ortiqchaligi mavjud deb faraz qilamiz.
Tabiiyki, Markaziy bank ortiqcha pul massasini kamaytirishga harakat qiladi.
Buning uchun, o‘zida mavjud bo‘lgan o‘zining qimmatli qog‘ozlarini u ochiq
bozorda aholi va banklarga taklif etadi, ular esa uni xarid qila boshlaydilar. Davlat
qimmatli qog‘ozlarini (sotish yoki xarid qilish yo‘li bilan) taklifi oshib borgan sari,
unga bo‘lgan baho pasayadi, o‘z navbatida, unga bo‘lgan foiz (ya‘ni, qimmatli
qog‘ozlarni sotib olganlarga foiz shaklida to‘lanadigan haq) oshadi, bu esa unga
bo‘lgan talabni oshiradi. Banklar va aholi qimmatli qog‘ozlarni ko‘proq xarid qila
boshlaydi, pirovard natijada banklarning zahiralari qisqaradi, o‘z navbatida, bu hol
pul taklifining bank mul‘tiplikatoriga teng nisbatda qisqarishiga, shuningdek, bank
zahirasi va pul taklifining ortishiga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
108
Banki ham pul kredit siyosatini yuritishda bu vositaning rolini keskin oshirishni
maqsad qilib olgan.
Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning muhim vositalardan biri – bu, hisob
stavkasi siyosatidir. Hisob stavkasi yoki qayta moliyalash stavkasi deb Markaziy
bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudaning foiz stavkasi tushuniladi.
Bu ssudalarni tijorat banklari ayrim ko‘zda tutilmagan zarurat tug‘ilganda va
moliyaviy ahvoli mustahkam bo‘lgan hollardagina oladilar. Hisob stavkasining
pasayishi bilan tijorat banklarida Markaziy bankdan qo‘shimcha zahiralarni olish
imkoniyatlari kengayadi. O‘z navbatida, bu tijorat banklarining zahiralardan yangi
kreditlar berish bilan pul taklifini ko‘paytiradi. YAna shunday hollar mavjudki,
Markaziy bank hisob stavkasini ko‘tara borib, tijorat banklari tomonidan
qo‘shimcha zahiralarni olish yo‘lidagi to‘siqlarni biroz ko‘targanday bo‘ladi va
kreditlar berish bo‘yicha ularning faoliyatini pasaytiradi, shu yo‘l bilan pul taklifini
cheklaydi. Agar ushbu stavka past bo‘lsa, unda tijorat banklari ko‘proq kredit
olishga harakat qiladilar. Natijada banklarning ortiqcha zahiralari ortib boradi va
muomaladagi pul massasi miqdorining oshib borishiga olib keladi. Agarda hisob
stavkasi miqdori yuqori bo‘lsa, unda banklar kamroq kredit olishga, olganlarini esa
qaytarib berishga harakat qiladilar, pirovard natijada ortiqcha bank zahiralari
qisqaradi, muomaladagi pul miqdori kamayadi.
Bu ko‘rsatkichlar darajasi turli mamlakatlarda iqtisodiy vaziyatga qarab
turlicha maqsadda bo‘ladi. Masalan iqtisodiyotda turg‘unlik elementlari ko‘ringach
investitsiyalarni qo‘llab quvvatlash va umuman iqtisodiy faollikni oshirish uchun
AQSH Federal zahira tizimi hisob stavkasini 2002 yilda bir foizgacha qisqartirdi.
O‘zbekiston Respublikasida qayta mmoliyalashtirish stavkasi 2001 yilda o‘rtacha
26,8 %, 2003 yilda o‘rtacha 27,1 %, 2004 yilda o‘rtacha 18,8 foizni tashkil etgan
bo‘lsa 2004 yilning dekabr oyidan 16 foizgacha tushirildi(12.1-jadval).
Amaliyotda, davlatlar hisob stavkasi siyosatini ochiq bozordagi operatsiyalar
siyosati bilan muvofiqlashtirilgan holda olib borishga harakat qiladilar.
2006 yil 15 iyuldan boshlab qayta moliyalash stavkasi 14 % etib belgilandi.
2015 yildan qayta moliyalash stavkasi 9 %ga tushirilib 2017 yil sentyabrdan yana
14% etib belgilandi.
Pul-kredit siyosati asosida iqtisodiyotga pul-kredit siyosatining ta‘sir etishi
jarayonlarini o‘rganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil
yondashuvchi iqtisodchilar o‘rtasida ko‘p yillardan beri tortishuvlar bo‘lib
kelmoqda. Bularga neokeynschilar nazariyasi va zamonoviy pul miqdori nazariyasi
tarafdorlarini kiritamiz. Har ikki nazariya tarafdorlari ham pul taklifining nominal
YAIM ga ta‘sirini inkor etmaydilar, ammo bu ta‘sirning ahamiyatiga har xil baho
beradilar. Keynschilar fikricha, monetar siyosat yuritishda foiz stavkasi darajasiga
asoslanishi, monetaristlar fikricha esa, pul taklifining darajasiga asoslanishi lozim.
109
Keynschilar bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlat aralashuvi shart deb
hisoblashadi, monetaristlar esa uni ortiqcha deb hisoblaydilar.
Keynschilar pul taklifining YAMIga ta‘sirini quyidagi ketma-ketlikda amalga
oshadi deb hisoblashadi:
a.
pul taklifining o‘zgarishi foiz stavkasining o‘zgarishiga olib keladi;
b.
foiz stavkasining o‘zgarishi o‘z navbatida, investitsiyalarga bo‘lgan talabning
o‘zgartiradi;
c.
investitsiyalarga talab o‘zgarishi yalpi talab (yalpi xarajatlarning o‘zgarishiga
olib keladi;
d.
yalpi talabning o‘zgarishi ishlab chiqarish hajmiga (YAIMga) ta‘sir etadi.
Monetaristlar esa pul miqdorining o‘zgarishi bilan YAMM o‘zgarishi o‘rtasida
yaqinroq aloqa mavjud; ya‘ni, pul miqdorining o‘zgarishi bevosita YAMM
o‘zgarishiga olib keladi deb hisoblashadi. Buni ular pulning miqdoriy nazariyasi
tenglamasi bilan izohlaydilar.
Ayni paytda monetaristlar pulning aylanish tezligini barqaror deb
hisoblaydilar, keynschilar esa, aksincha, beqaror deydilar.
Hozirda mavjud bo‘lgan monetaristik siyosatning modellari bu ikki
yondashuvni sintez qilgan, ya‘ni, bu yondashuvlarning ijobiy jihatlarini qo‘shib,
o‘zida aks ettiradi. Pul kredit siyosatining uzoq muddatli maqsadlariga erishish
uchun monetaristik yondashuv ko‘proq ishlatiladi. SHu bilan birga qisqa muddatli
davrlarda esa davlat foiz stavkasiga ta‘sir etish usulidan voz kechmaydi. .
Markaziy Bank bir vaqtning o‘zida ham pul massasini, ham foiz stavkasini
o‘zgartirmasdan ushlab turaolmaydi. Pulga talab o‘sgan holatlarda maqsad foiz
stavkasining barqarorligini ta‘minlash bo‘lsa Markaziy Bank pul taklifini
oshirishga majbur bo‘ladi. Bu tadbir yumshoq pul kredit siyosati deb yuritiladi. Pul
massasining ko‘payib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun pul taklifini cheklash
siyosatini qo‘llash foiz stavkasining ko‘tarilishiga olib keladi va bu siyosat qattiq
pul kredit siyosati deb yuritiladi.
Agar pulga talab inflyatsiya tasirida ko‘paysa qattiq pul kredit siyosatini
qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Maboda pulga talab ishlab chiqarish va
daromadlarning o‘sishi oqibatida oshsa yumshoq pul kredit siyosatini qo‘llash
o‘rinlidir.
Pul kredit siyosatinig ishlab chiqarish hajmiga ta‘siri birinchi paragrafda
ta‘kidlanganidek pul taklifi o‘zgarishining foiz stavkasi darajasiga, foiz stavkasi
o‘zgarishining esa investitsiya xarajatlari hajmiga (bu bilan yalpi xarajatlar
hajmiga ham) va yalpi xarajatlar o‘zgarishining ishlab chiqarish ya‘ni yalpi taklif
hajmiga ta‘siri ko‘rinishida bosqichma - bosqich ro‘y beradi. Foiz stavkasining pul
taklifi o‘zgarishiga tasirchanligi, yoki investitsiya xarajatlarining foiz stavkasi
o‘zgarishiga tasirchanligi past bo‘lishi pul kredit siyosatini amalga oshirishda
muammolarni keltirib chiqaradi.
110
Pul-kredit siyosati fiskal va savdo siyosatlari bilan chambarchas bog‘liq.
Agarda Markaziy bank qayd qilingan valyuta kursini saqlab turishni maqsad qilib
qo‘ysa mustaqil (ichki) pul siyosatini olib borish mumkin bo‘lmay qoladi. CHunki
almashinuv kursini ta‘minlab turish uchun valyuta zahiralarini ko‘paytirib yoki
kamaytirib turish iqtisodiyotda pul hajmiga bevosita ta‘sir ko‘rsatadi. Pul-kredit va
fiskal siyosatlarni muvofiqlashtirish bilan bog‘liq qiyinchiliklar ham mavjud.
Agarda hukumat iqtisodiyotni davlat xarajatlarini oshirish orqali qo‘llab-
quvvatlashni amalga oshirmoqchi bo‘lsa, uning muvaffaqiyatli amalga oshishi
ko‘proq pul-kredit siyosatining xarakteriga bog‘liq. CHunki, bu mo‘ljallanayotgan
xarajatlar qimmatli qog‘ozlar (ya‘ni, obligatsiyalar)ni chiqarish evaziga amalga
oshsa, pulga bo‘lgan talab oshadi va natijada esa foiz stavkalari ko‘tariladi. Bu esa
investitsiya xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Yoki Markaziy bank
hukumatning yuqoridagi siyosatini qo‘llab-quvvatlash uchun pul taklifini ma‘lum
miqdorda ko‘paytirsa, pul qadrsizlanishi mumkin.
Umuman, barqaror pul-kredit siyosati hukumat tomonidan olib boriladigan
fiskal siyosatga hamma vaqt ham mos kelavermaydi.
Dostları ilə paylaş: |