Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti iqtisodiyot kafedrasi

Ijtimoiy zaruriy naflilik deb talab miqdoriga mos keladigan miqdordagi 
naflilikka aytiladi. 
Pulning vujudga kelishi va mohiyatining turli ilmiy kontseptsiyalari mavjud 
bo‘lib, ular orasida ratsionalistik va evolyutsion kontseptsiyalar muhim o‘rin 
tutadi. 
Ratsionalistik kontseptsiya pulning kelib chiqishini kishilar o‘rtasidagi 
bitim, kelishuv natijasi sifatida izohlaydi.
Bu holat ularning tovarlarni 
ayirboshlash chog‘ida qiymatlarning harakatlanishi uchun maxsus vositalar 
zarurligiga amin bo‘lishiga asoslanadi. Pulning o‘zaro kelishuv sifatida amal 
qilishi to‘g‘risidagi mazkur g‘oya XVIII asrning oxirlarigacha hukm surdi. Pulning 
kelib chiqishiga sub‘ektiv psixologik yondashuv ko‘plab hozirgi zamon xorijiy 
iqtisodchilarning qarashlarida ham uchrab turadi. Ularning fikricha, pul 
kategoriyasi ob‘ektiv iqtisodiy kategoriya bo‘lmay, kishilar kelishuviga yoki 
davlatning xohishiga bog‘liq bo‘lgan yuzaki, sub‘ektiv kategoriyadir. 
Pul kelib chiqishining evolyutsion kontsepsiyasiga ko‘ra ular ijtimoiy 
mehnat taqsimoti, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning rivojlanishi 
natijasida vujudga kelgan.
Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining 
tarixiy jarayonini tadqiq qilish orqali tovarlar umumiy olami ichidan pul rolini 
bajaruvchi alohida tovarning ajralib chiqishini tushunish mumkin. Bir tovarning 
qiymati uni boshqa bir tovarga ayirboshlash orqali aniqlanadi (T-T). Bir qarashda 
ayirboshlash bitimida har ikkala tovar ham bir xil rol o‘ynaydigandek ko‘rinadi. 
Aslida esa ularning roli turlichadir. Bir tovar o‘z qiymatini boshqa tovarga nisbatan 
ifodalaydi. Ikkinchi tovar esa birinchi tovarning qiymatini o‘zida ifodalab, 
ekvivalent rolini bajaradi, ya‘ni qiymatning ekvivalent shaklini tashkil etadi. Xuddi 
mana shu erda pulning dastlabki kurtagi paydo bo‘ladi. Pulning paydo bo‘lishi va 
rivojlanishida qiymat shakllarining rivojlanish bosqichlarini bilish muhim o‘rin 

---

113 
tutadi. Umuman olganda qiymatning