Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti
Yüklə 2,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
1 2
aaaaaaaaaaaaa| 1 TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI ZOOLOGIYA KAFEDRASI 6510100 (turlari bo‘yicha) TA‘LIM YO‘NALISHI "ZOOLOGIYA" FANIDAN Mavzu: Sudralib yuruvchilar biologiyasi va ekologiyasi Bajardi: Biologiya ta’lim yo’nalishi _-kurs ___-guruh talabasi _____________________ Ilmiy rahbar:__________________________ KURS KURS ISHI ISHI 2 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………….....….............................…....3 I.BOB. SUDRALIB YURUVCHILARNING UMUMIY TASNIFI 1.1. Sudralib yuruvchilar sinfi……………………………….………..………...............6 1.2.Sudralib yuruvchilarning morfo-anotomik tasnifi……………….………..9 II.BOB. SUDRALIB YURUVCHILAR BIO-EKOLOGIYASI VA AHAMIYATI 2.1 Sudralib yuruvchilarning biologiyasi……………………...……………….........25 2.2. Sudralib yuruvchilarning ekologiyasi…………...….……...…..……...…......28 XULOSA………..……………………………………………….………....…...............................….33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………….………….…………................…........35 3 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Sudralib yuruvchilar turli-tuman va yer yuzida keng tarqalgani uchun tabiatda va inson hayotida suvda va quruqlikda yashovchilarga nisbatan katta ahamiyatga ega. Sudralib yuruvchilarning deyarli hammasi foydali hisoblanadi. Koʻpchilik kaltakesaklar va ilonlar zararkunanda hasharotlar , mollyuskalar va kemiruvchilarni qirib , ular sonini cheklab turadi va qishloq xoʻjaligiga katta foyda keltiradi. Koʻpgina kaltakesaklar esa tulki sassiqqoʻzon kabi ovlanadigan muhim darrandalarga yem boʻladi. Mayda kemiruvchilar bilan oziqlandigan zaharsiz ilonlarni baʼzi joylarda odamlar ( Amerika, Janubiy Osiyo , Afrika ) uylarida mushuk oʻrnida saqlaydi.Ayrim sudralib yuruvchilar zarar ham keltiradi. Masalan: Oʻrta Osiyo choʻl toshbaqasi poliz ekinlariga va don ekilgan maysazorlarga ziyon keltiradi. Choʻl toshbaqalari temir yoʻl koʻtarmalari va sugʻorish inshootlarini kovlab tashlaydi. Baliq yetishtiradigan xoʻjaliklarda suv ilonlari yosh baliqlarni yeb , maʼlum darajada ziyon keltiradi. Quruqlikda yashovchi toshbaqalar , baʼzi kaltakesaklar va ilonlar odam hamda uy hayvonlariga ayrim yuqumli kasalliklarni tarqatadi, chunki ularda kasallik yuqtiradigan kanalar parazitlik qiladi. MDHda Kavkaz va Oʻrta Osiyoda zaharli ilonlar inson uchun katta xavf tugʻdiradi. Odamlar uchun oʻta xavfli ilonlarga shaqildoq ilon, kapcha ilon, koʻlvor ilon va dengiz ilonlari kiradi. Bu ilonlar chaqqanda odamlarning 1-2 % oʻladi. Zaharli ilonlarni qanday taʼsir etishiga qarab 2 guruhga boʻlinadi. Birinchi guruhga kiruvchi ilonlar chaqqanda toʻqima qizarib shishib ketadi, sovuq ter chiqadi, odam alahsiraydi, koʻngli behuzur boʻladi. Bunda odam oʻlishi ham mumkin. Ikkinchi guruhga kiruvchi zaharli ilonlar chaqqanda zahar nerv sistemasiga taʼsir etadi, qoʻl va oyoqlar falaj boʻlib qoladi, nafas qisiladi, yuzi koʻkaradi va nihoyat zaharlangan odam oʻladi. Ilon chaqqanda chaqqan joyni KMnO4 ni kuchli eritmasi bilan chayqab zaharni chiqarib tashlash kerak, chunki soʻlak tegsa ilon zahari parchalanadi.Ilon chaqqanda choy yoki kofe ichish ham foydali , soʻngra 4 zaharlangan odamni tezda shifoxonaga olib borib , ilon zardobi bilan emlanadi.Zardob quyidagicha tayyorlanadi: uzoq vaqt davomida sogʻlom otning tanasiga miqdori oshib boruvchi ilon zahari yuboriladi, keyin otdan qon olinadi va bu qondan zardob tayyorlanadi. Monvalentli zardob maʼlum bir tur ilon chaqqanda ishlatilsa , polivalentli zardob bir necha zaharli ilonlar chaqqanda ishlatiladi. Zahar olish uchun zaharli ilonlar tabiatdan ushlab kelinadi va maxsus ilon saqlanadigan joylarda boqiladi. Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi zoologiya instituti qoshida maxsus zaharli ilonlar saqlanadigan pitomnik bor.Bu yerda kapcha ilon, qora ilon va koʻlvor ilon saqlanadi hamda ulardan qimmatbaho ilon zahari olinadi. Ilon zaharidan qimmatbaho davolash mahsulotlari ( laxezis, vipratokis ) olinadi va revmatizm , yurak tomirlari spazmasi, bronxial astma va boshqa kasalliklarni davolashda keng qoʻllaniladi. Shuning uchun ham zaharli ilonlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish kerak.Sudralib yuruvchilarning 150 ga yaqin turi va kenja turlari Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan. Yirik kaltakesak ,ilon, timsoh va toshbaqa goʻshti koʻpgina mamlakatlarda ovqatga ishlatiladi.Timsohlar va yirik ilonlar va kaltakesaklarning ( echkemar ) terisidan chemadon, portfel, tasma,xaltacha va poyabzal tayyorlanadi. Baʼzi dengiz toshbaqalarining karettaning qalqonidan taroq koʻzoynak gardishlari va boshqa buyumlar tayyorlanadi. Ilonlar ,timsohlar va toshbaqalarni ortqicha ovlash , albatta ular soning kamayishiga balki yoʻq boʻlib ketishiga olib kelishi mumkin. Oʻzbekistonda uchraydigan 60 ta Sudralib yuruvchilarning 16 ta turi kamyob boʻlib, Oʻzbekiston ” Qizil kitob”iga (2009-y) kiritilgan: Molchanov toʻgarakboshi xentogʻ toʻgarakboshi , Rustamov sink gekkoni , silliq gekkoncha ,qalqonli gekkoncha , qoraxoldor kaltakesak ,Fargʻona qum kaltakesagi, boʻz echkemar , Hind boygasi , toʻrt yoʻlli chipor ilon , koʻndalang yoʻlli boʻritish ilon, Afgʻon litorinxi, kapcha ilon, dasht qora iloni. Yuqorida keltirilgan turlarni muhofaza qilish choralar tadbirlarini ishlab chiqish va ulardan oqilan foydalanish Zoologiya fani oldidagi dolzarb 5 muommalardan biri hisoblanadi. Ishning maqsadi. Sudralib yuruvchilar biologiyasi va ekologiyasi mavzusini o’rganish va tadqiqotlarda olingan natijalarni statistik qayta ishlab ilmiy asoslangan xulosalar ishlab chiqish. Tabiatda sudralib yuruvchilarni yashovchanlik xususiyatlarini o’rganish, turlar soni kamiyishini oldini olishga qaratilgan strategik ishlarni amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Ishning vazifasi. 1.Sudralib yuruvchilarning biologiyasi; 2. Sudralib yuruvchilarning ekologiyasi; 3. Sudralib yuruvchilar sistematikasini talqin qilish; 4. Sudralib yuruvchilarning iqtisodiy ahamiyati va biologik xilma- xilligini aniqlash. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati: 1.Sudralib yuruvchilarning yer yuzida 8000 ga yaqin turi tarqalgan; 2. Sudralib yuruvchilar mezozey erasida keng tarqalib stegotsefallardan kelib chiqqanligi oʻrganilgan; 3.Sudralib yuruvchilar vakillarining turli ekologik sharoitlarda yashashi oʻrganilgan; 4. Yer yuzida sudralib yuruvchilarning tarqalish areali oʻrganilgan. Ishning hajmi: Kurs ishi 35 betlik matndan iborat va 12 ta rasmdan iborat bo’lib, kirish, asosiy qism, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati qismlaridan iborat. Kurs ishi sudralib yuruvchilarning yangi analiz metodlari va biologik analiz modellar yordamida yoritib berilgan. 6 I BOB 1.1SUDRALIB YURUVCHILARNING UMUMIY TASNIFI Sudralib yuruvchilar (Reptelia) — umurtqalilar sinfi. Qadimgi Sudralib yuruvchilar — kotilozavrlar o’rta karbonda stegotsefallardan paydo boʻlgan. Keyinchalik stegotsefallar 2 shoxga ajralgan; ularning biridan — sut emizuvchilar, ikkinchisidan — qushlar paydo boʻlgan. Sudralib yuruvchilar permdan kaynozoy erasi boshlarigacha Yer yo’zi faunasida hukmronlik qilgan. Mezozoyda kengtarqalgan; ular orasida dengizda so’zuvchilari va havoda uchadiganlari boʻlgan. Eng yirik hayvonlar — dinozavrlar qam mezozoy davrida yashagan. Mezozoy tugab, kaynazoyning boshlanishi qadimgi Sudralib yuruvchilarning qirilib ketishi, sut emizuvchilar bilan qushlarning keng tarqalishiga toʻgʻri kelgan. Hozirgi Sudralib yuruvchilar gavdasining uzunligi bir necha sm dan 10 m gacha. Skelet deyarli toʻliq suyaklangan. Oyoqlari boshqa quruqlikda yashovchilar singari 5 barmoqli tipda; ayrim guruhlarda oyoqlar boʻlmaydi. Koʻpchilik Sudralib yuruvchilar qovurg’alari toʻsh suyaklari bilan tutashib, koʻkrak qafasi hosil qiladi. Sudralib yuruvchilarda birinchi marta koʻkrak qafasi orqali nafas olish paydo boʻladi. Bosh miyasi sut emizuvchilar va qushlarnikiga nisbatan kuchsiz rivojlangan. Qon aylanish doirasi 2 ta, yuragi 3 kamerali, yurak qorinchasida chala parda toʻsiq boʻladi. Faqat timsoxlar yuragi qorinchasi toʻliq 2 ga boʻlingan, yuragi 4 kamerali. Ayirish organi chanoq buyrakdan iborat; koʻpchiligida qovuq bor. Gatteriyalardan boshqa barcha Sudralib yuruvchilar erkagida kopulyativ organ bor (ilonlar va kaltakesaklarda 2 tadan). Terisi mugo’z tangachalar yoki qalqon bilan qoplangan (terili suv toshbaqalarida boʻlmaydi), quruq, ter bezlari boʻlmaydi yoki kam boʻladi. Hozirgi Sudralib yuruvchilarning 8000 ga yaqin turi, Oʻzbekistonda 2 turkum (tangachalilar, toshbaqalar)ga mansub 58 turi tarqalgan. Antarktidadan tashqari barcha kitalarda uchraydi. Koʻpchilik turlari qurukdikda, timsohlar, bir qancha toshbaqalar va ilonlar chuchuk suvlarda, ayrim toshbaqalar, ilonlar va timsohlar dengizda yashaydi. Tana harorati doimiy boʻlmaganidan sudralib yuruvchilarning faol hayot kechirishi tashqi muhit harorati bilan 7 bogʻliq. Urug’ʻlanishi ichki, ayrim kaltakesaklar va ilonlar partenogenez orqali koʻpayadi. Koʻpchilik Sudralib yuruvchilar tuxum qoʻyadi; ayrim turlari tirik tugʻadi. Tuxumlari sariqlikka boy; qattiq ohak (toshbaqalar, timsohlar) yoki pergamentsimon poʻchoq (ilonlar, kaltakesaklar) bilan qoplangan. Poʻchoqtuxumni qurib qolishdan saqdaydi. Inkubatsiya davri 1—2 oydan 1 yilgacha yoki koʻproq (gatteriya). Ayrim Sudralib yuruvchilar (masalan; timsohlar) nasli toʻgʻrisida gʻamxoʻrlik qiladi. Koʻpchiligi yirtqich yoki hasharotxoʻr; ayrim kaltakesaklar (agamalar, iguanlar) hammaxoʻr; quruqlik toshbaqalari, asosan, oʻsimliklar bilan oziqlanadi. Ayrim Sudralib yuruvchilar goʻshti isteʼmol qilinadi; terisi va kosasidan har xil buyumlar; ilonlar zaharidan har xil dorilar tayyorlanadi. Koʻplab ovlash tufayli toshbaqalar, koʻpchilik ilonlar va timsohlar sonining kamayishiga olib keldi. Sudralib yuruvchilar sonini tiklash uchun ular sunʼiy koʻpaytiriladi (timsohlar); koʻpayish joylari muhofaza qilinadi; ovlash man etiladi. 150 ga yaqin turi va kenja turlari Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan. 1.1-rasm. Turli sudralib yuruvchilar sinfi vakillari; 1-xitoy alligatori, 2-botqoqlik toshbaqasi, 3-ilon bo`yinli toshbaqa, 4-tirik 8 tug`ar kaltakеsak, 5-yashil kaltakеsak, 6-zahartish, 7-uzun oyoq sink, 8- mеdyanka, 9-suv ilon, 10-ko‘lvor ilon, 11-o`rta Osiyo kobrasi, 12-anakonda 9 1.2. Sudralib yuruvchilarning morfo-anotomik tuzilishi. Sudralib yuruvchilar gavdasining shakli amfibiyalarning gavda shakliga nisbatan xilma-xil bo’ladi, bu ularning xilma-xil xarakat usullari bilan bog’lik bo’ladi. Kaltakesaksimonlarning ko’pchilik turlari (kaltakesaklar, xameleonlar, timsohlar) tashqi tomondan dumli amfibiyalarga o’xshash. Ilonlar va Oyoqsiz kaltakesaklar ular orasida va suvda yashashga moslashgan. Toshbaqalarni butun tanasi kosa ichida joylashib, dushmanlaridan himoya qilingan. Shunday kilib, reptiliyalar sinfida evolyutsiya yo`llari ularni substratda, suvda, yer ostida va xatto xavoda yashashga xamda yer yo’zida ancha keng tarqalishga olib keldi. Teri qoplagichlari. Ko’p qavatli epidermisning ustki qatlami o‘lik hujayralardan tashkil topgan shox qatlam hosil qiladi. Bu ulik hujayralar qavatining tagida tirik hujayralardan tashkil topgan malpigiy qavati bor. Shox qavat hisobidan qalqonchalar, tangachalar, shox donachalar, bo‘rtmalar va tirnoqlar hosil bo’ladi. Shox tangachalarning tagida, koriumda ba'zi reptiliyalarda qoplovchi suyaklar hosil bo’ladi. Malpigiy qatlamida va koriumning ustki qismida pigment hujayralari joylashadi. Teri organizmda suvning parlanib ketishidan yaxshi himoya qiladi, yana mexanik yallig‘lanishdan va kasallik keltirib chiqaruvchi mikroblarni organizmga kirishidan saqlaydi. Shu bilan birga terini nafas olishda va parchalanish mahsulotlarini ajratishdagi roli yo‘qoladi. Terida bezlar deyarlik yo‘q. Kaltakesaklarning sonlarini ichki tomonida son teshiklari bo’lib, ulardan bahorda ipsimon o’simtalar chiqadi, timsohlar, ilonlar va toshbaqalarning tumshug‘i va kloakasida hidli sekret ishlab chiqaruvchi bezlar bor. Bu sekret jinslarni jalb qilish, yashash joylarini belgilashda ishlatiladi. Teri tanaga zich yopishib turadi. Shox qavat tullash yo’li bilan almashinib turadi. Skeleti. Sudralib yuruvchilarning umurtqa pog’onasi besh bo’limdan: bo’yin, ko’krak, bel, dumg’aza va dum bo’limlaridan tashkil topgan. Ovqatni 10 tutishda va yul topib yurishda buruluvchan bo’yinning hosil bo’lishi va boshning harakatining kuchayishi katta ahamiyatga ega bo’ladi. Boshning harakatchanligini birinchi ikkita bo’yin umurtqalari atlas (atlas) va epistrofeylar (epistropheus) ta'minlaydi. Atlas suyak halqa shakliga ega va qattiq pay bilan ustki hamda pastki teshikka bo’linib turadi. Ustki teshik orqali bosh va orqa miyalar tutashib turadi. Pastki teshikning oldingi yuzasi bosh skeletining ensa bo‘rtmasi bilan birikib turadi, keyingi tomondan pastki teshikka epistrofeyning tishsimon o’simtasi kirib turadi. Bularning hammasi boshning harakatchanligini ta'minlaydi. Embrional rivojlanish shuni ko’rsatdiki, tishsimon o’simta aslida atlasning tanasi bo’lib, keyin epistrofeyga qo’shilib ketadi. Sudralib yuruvchilarning umurtqalarini shakli amfitsel, protsel va opistotsel bo’lishi mumkin. Ko’krak umurtqalariga uzun-uzun qovurg’alar qo’shiladi, qovurg’alarning qorin bo’limi o’zining tog'ay uchlari bilan to‘shga qo’shiladi va amniotalarga xos bo’lgan ko’krak kafasi (Thorax) ni hosil qiladi. Bel umurtqalarida xam qovurg’alar bor, lekin bularning pastki uchlari tushga yetib bormaydi. Dumg’aza bo’limida ikkita umurtqa bo’lib, bular chanoq kamariga birikadi. Dum umurtqalari kaltakesaklarda autotomiya qobiliyatiga ega, ya'ni dum umurtqalarining xar biri o’rtasidan tog'ay parda bilan ikki qismga ajralib turadi, shu joydan dum uzuladi. Umurtqalarning soni har xil guruhlarida turlicha bo’ladi, ya'ni bo’yin umurtqalari 7-10 ta, ko’krak-bel umurtqalari 16-25 ta, dumg’aza umurtqalari 2-ta va dum umurtqalari 15-40 ta. Ilonlar bilan Oyoqsiz kaltakesaklarning umurtqa pog’onasi faqat tana va dum bo’limlariga bo’linadi. Bosh skeleti to’liq suyakka aylangan (5-rasm). Uning ensa bo’limi to’rtta ensa suyaklaridan: toq asosiy, juft yon va toq ustki ensa suyaklaridan tashkil topgan. Bu suyaklar ensa teshigini o’rab turadi. Ensa teshigining pastki qirrasida yagona ensa bo’rtmasi bor. Asosiy ponasimon suyak asosiy ensa suyakni oldida joylashadi va miya qutisini tagini hosil qiladi. Asosiy ponasimon suyakning oldiga uncha katta bo’lmagan 11 parasfenoid tegib turadi va uni oldida juft dimog’ suyaklari joylashadi, bularning yon tomonlarida xoanalar turadi. Eshitish bo’limlarida uchta quloq suyaklari (quloqoldi, quloq orti va ustki quloq) bor. Hidlov bo’limida suyaklar yo’q. Miya qutisining qopqog’i juft burun, peshonaoldi (praefrontale), peshona, peshona orti (posfrontale), tepa va toq tepaoraliq (interparietale) suyaklari bilan qoplangan. Tepaoraliq suyagida tepa organi uchun teshik bor. miya qutisini chetlari juft Jag’aro, ustki Jag’, ko’z usti (supraorbitale), chakka (jugale), kvadrat yonoq (qudratojugale) va tangacha (Squamosum) suyaklari bilan qoplangan. Lekin kvadrat yonoq suyagi kaltakesaklarda yo‘qolib ketadi. Miya qutisining tagi juft tanglay va qanotsimon suyaklardan tashkil topgan. Bularni keyingi yon tomonlarida bittadan kvadrat (quadratum) suyagi joylashadi. Sudralib yuruvchilarga xos bo’lgan ko’ndalang suyak (transversis) qanotsimon suyakni ustki Jag’ suyagi bilan qo‘shib turadi. Kaltakesaklarda ustunsimon yoki ustki qanotsimon (epupterygoideum) suyagi bo’lib, qanotsimon suyakni tepa suyagi bilan qushib turadi. 12 1.2- rasm. Hozirgi zamon sudralib yuruvchilarining gavda shakli va harakati: Sekin yurish: A-cho'l toshbaqasi. Yugurish: B-kaltakesak, V-cho'l agamasi, G -plashli kaltakesak, Parvozli sakrash: D-uchar ajdar. O'rmalash: YE-kaspiy gekkoni, J-cho'l agamasi, 3-xameleon, I-Afrika bo'sh iloni, Oyoqsiz sudralib yuruvchilar: K-sariq ilon, A-Amfisbena, M-o'q ilon. Suzuvchilar: N-missisipiy alligatori, O-dengiz iguanasi, P-dengiz iloni. r-dengiz toshbaqasi (karetta). 1.3-rasm. Kaltakesak terisining bo'yiga kesimi : 1-epidermis, 2-chin teri (korium), 3-shox qavati, 4-malpigiy qavati, 5- pigment hujayralari, 6-teri suyaklanmalari. 13 1.4-rasm. Kaltakesakning skeleti: 1-o’mrov suyagi, 2-ko'rak suyagi, 3-yelka suyagi, 4-bilak suyagi, 5-tirsak suyagi, 6-bilaguzuk suyagi, 7-kaft suyagi, 8-barmoq falangalari, 9-qovurg’a, 10-chanoq suyagi, 11-son suyagi, 12-katta boldir suyagi, 13-kichik boldir suyagi, 14-tovon oldi suyagi, 15-tovon suyagi, 16-dum umurtqalari. Toshbaqalarda va ayniqsa timsohlarda jag’ oraliq, ustki jag’ suyaklarining tanglay o’simtalari va tanglay suyaklari qo’shilib, ikkilamchi tanglay hosil qiladi. Shu sababli xoanalari orqaga, hiqildoq tomonda joylashgan, bu ularni suvdan burnini chiqarib nafas olishiga imkon beradi. Pastki jag’ qo’shilish, tishsimon, burchak, burchak usti (suproangulare) va toj (coronare) suyaklaridan tashkil topgan. Giomondibulyare suyagi amfibiyalardagidek uzangi suyagiga aylanadi va o’rta quloq bo’shlig’ida joylashadi; gioid suyagi esa jabra yoylari bilan qo’shilib til osti apparatiga aylanadi. Chaynash Muskullarining evolyutsiyasi bosh skeletning usti va yon tomonidagi suyaklarni qayta qurilishi bilan boradi. Bu evolyutsiya sudralib yuruvchilarni xar xil guruhlarida turlicha yo‘l bilan boradi. Anapsida guruhini hosil qilgan kotilozavrlar va toshbaqalarda birlamchi yaxlit (stegal) bosh skeletning qopqog’i saqlangan. Bunday bosh skeletda faqat keyingi o‘yiq hosil bo’lgan, bu o‘ymaga chaynash muskuli joylashgan. Diapsidalar guruhida (gatteriya, timsoxlar, dinozavrlar) ikkita chakka chuqurchasi hosil bo’ladi (6-rasm) va bular ikkita chakka yoylari bilan chegaralanib turadi, ustki chakka yoyi peshona orti postfrontale – tangacha suyaklaridan, pastki chakka yoyi chakka – kvadrat chakka suyaklaridan iborat. Kaltakesaklarda bosh skeletning diapsida tipini pastki-chakka yoyi yo‘qoladi, qushlarda esa ustki chakka yoyi yo‘qolib ketadi, ilonlarda ikkala chakka yoylari ham yo‘q. 14 1.5-rasm. Sudralib yuruvchilar bosh skeletining reduktsiyasi sxemasi. A-anapsida tipidagi bosh sklet, B-diapsida tipidagi bosh skelet, V-sinapsida tipidagi bosh skelet.1-ustki chakka chuqurchasi, 2-pastki chakka chuqurchasi, 3-yagona chakka chuqurchasi, 4-ko'z suyagi, 5-tangacha suyak, 6-yonoq suyagi, 7-kvadrat yonoq suyagi. Yelka kamaridagi korakoid suyagi kurak suyagi bilan qo’shilgan joyda bo’g’in chuqurchasini hosil bo’ladi, bu chuqurchaga yelka suyagining boshi kirib turadi (7-rasm). Kurak suyagining ustida kurak usti tog'ayi bo’ladi, korakoidning oldida esa tog'ay xolidagi prokarokoid bor. Korakoid va prokarakoidlar har ikkala tomondan toq to‘sh suyagi (sternum) bilan qo’shiladi; ko’krak kafasi orqali oldingi oyoq kamari uk skeletga birikadi. To‘shga pastki tomondan qoplovchi to‘sh usti (episternum) suyagi qo’shilib ketadi. Juft o’mrov suyaklari kurak suyagini distal qismi va o’zining uchlari bilan qo’shiladi. Chanoq kamari ikkita ismsiz suyaklardan (os innominata) tashkil topgan, bularning xar biri yonbosh, quymich va qov suyaklarini qo’shilishidan hosil bo’ladi. Bu suyaklarning qo’shilgan joyida quymich kosasi hosil bo’ladi. quymich kosasiga son suyagining ustki boshi kirib turadi, yonbosh suyaklari dumg’aza umurtqalarining ko’ndalang o’simtalari 15 bilan qo’shiladi. xozirgi zamon sudralib yuruvchilarining hammasini chanog'i yopiq bo’ladi (7-rasm). Erkin Oyoqlar skeleti umuman tipik besh barmoqli oyoqqa o’xshab cho‘zilgan, lekin bo’g’imi boldir bilan oyoq kafti o’rtasida bo’lmasdan ikki qator tovon oldi suyaklari orasida bo’ladi va intertarzal (tovon oralig‘i) bo’g’im hosil qiladi. Oldingi Oyoqlarda esa ikki qator qo‘l kafti oldi suyaklari orasida interkarpal (kaft oralig‘i) bo’g’imini hosil qiladi. 1.6-rasm. Kaltakesakning yelka kamari va oldingi oyoq skeleti: 1-o’mrov suyagi, 2-ko'rak usti tog‘ayi, 3-ko'rak suyagi, 4-korakoid suyagi, 5- qovurg‘a, 7-to'sh suyagi, 7-prokorakoid tog‘ayi, 8-to'sh usti suyagi, 9-yelka suyagi, 10-tirsak suyagi, 11-bilak suyagi, 12-bilaguzuk suyagi, 13-kaft suyagi, 14-barmoq falangalari. 1.7-rasm. Kaltakesakning chanoq kamari: 1-qo‘ymich kosasi, 2-yonbosh suyagi, 3-qov suyagi, 4-qo'ymich suyagi, 5- 16 pay. Muskul tizimi amfibiyalarnikiga qaraganda ancha kuchli takomillashgan bo’lib, segmentli muskullari butunlay mustaqil muskullarga ajralib ketgan. Bulardan tashqari, amniotalarga xos bo’lgan qovurg’alararo muskullari yuzaga keladi, bu muskullar nafas olish aktida muhim rol o‘ynaydi. Yana bularda teri osti muskullari bo’ladi. Nerv tizimi va sezuv organlari. Sudralib yuruvchilarning bosh miyasi amfibiyalarning bosh miyasidan bir qancha xususiyatlari bilan ajralib turadi (10-rasm). Oldingi miya yarim sharlari ancha kuchli takomillashgan, bu asosan yarim sharlarni ustidagi miya gumbazi va pastidagi targ’il tana xisobidan yuzaga keladi. Miya yarim sharlarining gumbazida birlamchi miya gumbazi yoki arxipallium va yangi miya gumbazi yoki neopallium murtagi farq qilinadi. Oraliq miya miya yarim sharlari bilan yopilib turadi. Uning ustida epifiz bezi (ichki sekretsiya bezi) va tepa organi joylashadi. Tepa organining oldingi bo’limi ko’z gavxarini eslatsa, uning bokalsimon keyingi qismi pigment va sezuvchi hujayralardan tuzilgan. 1. 8-rasm. Kaltakesakning bosh miyasi. A-ustki tomondan, B-ostki tomondan, 13-yon tomondan ko'rinishi:1-oldingi miya yarim sharlari, 2-targ’il tana, 3-o'rta miya, 4-miyacha, 5-uzunchoq miya, 7-voronka, 7-gipofiz, 8- ko'rish nervlarining kesishmasi (xiazma), 9-xidlov bo'lagi, 10-epifiz, O‘rta miya ko‘rish axborotlarini qabul qilish va ishlash markazi bo’lib qoladi. Reptiliyalarning miyachasi amfibiyalarning miyachasiga nisbatan ancha katta, chunki reptiliyalarning xarakati xilma-xil va murakkabdir. O’zunchok miya vertikal tekislikda keskin buqiladi, bu xol barcha amniotalarga xosdir. Bosh miyadan 11 juft 17 bosh miya nervlari chiqadi, chunki X juft nervdan X1 juft nerv qushimcha nerv ajralmagan bo’ladi. Orqa miyada ok va qulrang moddalar bir-biridan ajralib to’rgani anik kurinib turadi. Orqa miyadan Orqa miya nervlari chiqadi va tipik yelka xamda chanoq chigallarini hosil qiladi. Ko’rish va hid bilish organi. Ko’rish organi xavo muxitida ishlashga moslashgan. Ko’zlari ustki, pastki kovoklar va pirpirok (yumgich) parda bilan ximoyalangan. Ko’zida kon tomirlarga boy bo’lgan o’simta-tarok (pecten) bo’lishi xarakterlidir. Ko’zning akkomodatsiyasida ko’ndalang- targ’il Muskullar ko’z gavxarini bir muncha siljitish bilan birga uning shaklini xam o’zgartiradi. Ko’z sokkasi botib kiraolmaydi, balki aylanadi xolos. Eshitish organi umuman baqaning eshitish organiga o’xshash, ya'ni faqat ichki va o’rta quloqdan tashqil topgan, lekin ancha murakkab to’zilgan, ya'ni quloq chiganogi kattarok bo’ladi va quloq kapsulasida oval darchadan pastrokda parda bilan qoplangan tugarak darcha (fenestra rotunda) bo’ladi. Buning natijasida endolimfa bemalol xarakat qiladi va endolimfaning nogora pardadan olinadigan tovush tulkinlarini o’zangi suyak Orqali pardali labirintga yaxshirok o’tkazishga yul ochadi. Xidlash organi tashqi burun teshiklaridan xamda ichki burun teshiklari-xoanalardan tashqil topgan, lekin murakkabrok to’zilgan, chunki tashqi devorlaridan uning bo’shlig’iga Jag’ chiganogi (maxilloturbinale) deb ataladigan o’simta kirib turadi, bu chig’anoq burun bo’shlig’ini qisman pastki nafas bo’limi va ustki-xidlov bo’limlariga ajratadi (9-rasm). Sudralib yuruvchilarda yana yakobson organi deb ataladigan organ takomil etgan, bu organ nay Orqali ogiz bo’shlig’i bilan tutashadi. Yakobson organi ogizda turgan ovqat xidini bilish uchun xizmat qiladi. Sudralib yuruvchilarning xid bilish organi amfibiyalarga karaganda ancha yaxshi tarakkiy etgan. 18 1. 9-rasm. Kaltakesakning xidlov va yakobson organlari: 1-daxliz, 2-nafas bo'limi, 3-xidlov bo'limi, 4-burun -xalkum yo'li, 5-yakobson organi. Ovqat hazm qilish organlari. Xozirgi zamonda yashayotgan sudralib yuruvchilar asosan hayvonlar bilan ovqatlanadi. Ko’pchilik turlari zaxirasi ko’p bo’lgan suvda va quruqlikda yashovchi umurtqasiz hamda mayda umurtqali hayvonlar bilan oziqlanadi. Faqat ba'zi bir toshbaqalar va iguanalar o‘simliklar bilan ovqatlanadi. Ovqat xazm qilish yo’li amfibiyalarga nisbatan ancha takomillashgan va bu hazm qilish yo’lining qismlarga bo’linishida va yangi qismlar paydo bo’lishida ko‘rinadi. Ovqat ko’p sonli o‘tkir tishlar bilan qurollangan Jag’lar yordamida ushlab olinadi. Tishlar jag’ va tanglay suyaklariga birikadi, faqat timsoxlarning tishlari maxsus chuqurcha (al`veol)larda joylashadi. xozirgi zamon sudralib yuruvchilarning tishlari deyarlik bir xil, faqat ba'zi ilonlarda ixtisoslashgan yirik juft zaxar tishlar tarakkiy etadi. Tishlar asosan ovqatni ushlash va tutib turishi uchun ishlatiladi. Timsoxlar va toshbaqalar katta uljadan bir bo’lagini o’zib olish kobiliyatiga ega. Ko’pchiligi ovqatni butunlay yutadi. Ilonlarning Jag’ apparati (12-rasm)ning to’zilishi uni ogzini katta ochishga va o’z tanasidan kengrok uljani yutishga imkon beradi. Shuning uchun xam ilonlarning bosh skeletida chakka yoylari yuqolib ketgan, Jag’ apparati esa oshik-moshik tizimiga aylanadi. Ogiz bo’shlig’ida sulak bezlari bo’lib, uning shillik sekreti ogizdagi ovqatni xullash va yutish uchun xizmat qiladi. Zaxarli ilonlarda ba'zi bir sulak bezlari zaxarli bezga aylanadi. Ayrim bezlarning sekretida zaxarni (toqsin) paydo bo’lishi ularni o’z uljalariga ov qilish samarasini oshiradi, ya'ni uljani uldirishi yoki xarakatsizlantirishi amalga oshadi. Ogiz bo’shlig’ining turida Muskuldor tili joylashgan. Kaltakesak va ilonlarning tilini uchi odatda ikkiga ajralgan va sezish organi bo’lib xizmat qiladi. Ogiz bo’shlig’i kizil ungachga ochiladi. Oshqozon kuchli Muskullarga ega va yakkol kurinib turadi. Ingichka va yo’g’on ichak orasida boshlangich ko’richak bor. 19 1.10-rasm. Chinqiroq ilonning jag’ apparati: Jag’ining yopiq (A) va ochik (B) paytlari; V-suyaklarning xolati (sxemasi):1- zaxar tishi, 2-ustki Jag’ suyagi, 3-ko'ndalang suyak, 4-qanotsimon suyak, 5- tangacha suyagi, 7-kvadrat suyagi . Oshqozon bezi osti birinchi ichak xalkasidan keyin joylashgan. Jigarda ut pufagi bo’lib, bu xam ingichka ichakning oldingi qismiga ochiladi. Sudralib yuruvchilarning o’ziga xos xususiyati bo’lib, ularni ochlikka chidamliligi xisoblanadi. Ayrim ilonlar va toshbaqalar tutkinlikda 1 yilgacha ovqatsiz yashashi mumkin. Nafas olish organlari. Sudralib yuruvchilarning tuxum ichida rivojlanayotgan embrioni ontogenezda amfibiyalarning lichinkalik davriga mos keladi, ya'ni jabra yoriklari hosil bulsa xam jabra apparati shakllanmaydi va tuxumda bo’lgan mo’rtak allantois va sariklik xaltasining kon tomirlari Orqali nafas oladi. Voyaga yetgan reptiliyalar terisi shox qatlam bilan qoplanganligi uchun faqat upka Orqali nafas oladi. O’pka tashqi tomondan xaltasimon to’zilishini saklagan bulsa xam ularning ichki 20 tuzilishi amfibiyalarga nisbatan murakkab bo’ladi (14-rasm). Kaltakesak va ilonlarning upka xaltasini ichki devori, burmali va chuqurchali to’zilishga ega bo’lib, bu nafas olish yo’zasini kengaytiradi. Toshbaqa va timsoxlarda upkaning ichi xuddi qushlardagidek bulutsimon (kovakli) to’zilishga ega bo’ladi. Xameleon, ba'zi kaltakesaklar va ilonlarda upkaning pastki qismi barmoksimon o’simtali bo’ladi, lekin bu o’simtalarda gaz almashinishi bo’lmaydi. Bu o’simtalardagi xavo pishillash samarasini oshiradi, shungishda va qizilo’ngachdan o’zok vakt ovqat utishida gaz almashtirishni yengillashtirishda yordam beradi. Nafas olish akti qovurg’alararo va korin Muskullari yordamida ko’krak kafasining kengayishi va torayishi Orqali yo’zaga keladi. Nafas olish aktida, ayniksa toshbaqalarda yelka va chanoq Muskullari ishtirok etadi. Toshbaqalarda yana ogiz-xalkum Orqali xavoni yutish mexanizmi saklanadi. Yangicha nafas olish usuli nafas yullarini o’zayishi Orqali yo’zaga keladi. Ogiz bo’shlig’i hiqildoq yorigiga ochiladi. hiqildoq o’zuksimon va juft chumichsimon togaylardan tashqil topgan. hiqildoq naysimon traxeyaga ochiladi. Traxeya elastik togay xalkalardan tashqil topgan. Traxeyaning keyingi qismi ikkita bronxga bo’linadi va bu bronxlar upkalarga kiradi, upkada mayda naychalarga shoxlanadi. Bronxlar xam togay xalkalardan to’zilgan.kon aylanish tizimi. Sudralib yuruvchilarning yuragi xam xuddi amfibiyalarning yuragi singari uch kamerali: ikkita yurak bo’lmasi va bitta yurak qorinchasi bor, lekin quyidagi belgilari bilan farq qiladi: 1) yurak qorinchasi chala tusik bilan chap (arterial) va ung (vena) tomonga bo’lingan (15-rasm); bu tusik sistola vaqtida bo’limlarni pastki devoriga borib yetadi; 2) vena sinusi ung yurak bo’lmasiga qo’shilib ketadi; 3) arterial konus yuqolib ketgan; 4) yurak bo’lmalari mustakil teshik bilan yurak qorinchasiga ochiladi. 5) yurak qorinchasining turli qismlaridan uchta mustakil kon tomirlari chiqadi. 21 Arterial tizimi. Yurak qorinchasining ung qismidan upka arteriyasi chiqadi va ikkiga bo’linib upkalarga vena konni olib boradi. Yurak qorinchasining chap qismidan arterial konli ung aorta yoyi chiqadi, bu o’zidan uyku va o’mrov osti arteriyalarini ajratadi. Uyku arteriyasi gavdaning bosh qismini arterial kon bilan ta'minlaydi. Њmrov osti arteriyasi oldingi Oyoqlarga boradi. Yurakning o’rta qismidan chap aorta yoyi, aralash kon olib chiqadi. Chap va ung aorta yoylari qizilo’ngachning pastki tomonida o’zaro qo’shilib toq Orqa aortani hosil qiladi. Orqa aorta umurtqa pogonasining ostidan keyinga karab ketadi va yul-yulakay ichki organlarga bir kancha arteriyalar va gavda devoriga ko’pdan-ko’p mayda arteriyalar chiqaradi, undan keyin Orqa Oyoqlarga juft yonbosh areteriyasini chiqarib, o’zi toq dum arteriyasi xolida davom etadi. Sudralib yuruvchilarning vena tizimi arterial tizimi singari ko’p o’zgarmagan. Dumdagi vena kon dum venasiga (16-rasm) yigiladi. Dum venasi chanoqda ikkita yonbosh yoki chanoq venalariga bo’linadi. Yonbosh venalari o’ziga keyingi Oyoqlardan kelgan venalarni qushib oladi. Chanoq venalari o’zidan buyrak o’pka venalarini ajratadi va keyin korin venalar bilan qo’shiladi. korin venasi ichki organlardan yigilgan venalarni o’ziga qushib oladi va jigar o’pka venasi bo’ylab, jigarga kiradi. Bu yerda kapillyarlarga ajralib tur hosil qiladi va jigar venasi nomi bilan chiqadi. Buyrak o’pka venalari buyrakka kirgach bular xam tur hosil qiladi, keyin buyrakdan chikib, o’zaro qo’shiladi va toq keyingi kavak venaga aylanadi. Sudralib yuruvchilarda kardinal venalar butunlay yuqolib ketadi. Keyingi kavak vena jigar venasini qushib oladi va ung yurak bo’lmasiga quyiladi. Gavdaning bosh tomonidan vena koni bir juft bo’yintirik venalarga yigiladi, oldingi Oyoqlaridan bir juft o’mrov osti venalariga yigiladi, natijada bir juft oldingi kavak venalar hosil bo’ladi va bular xam o’ng yurak bo’lmasiga quyiladi. O’pkalarda tozalangan arterial kon upka venalariga chiqadi, bular qo’shilib chap yurak bo’lmasiga quyiladi. Ajratish organlari. Sudralib yuruvchilarni tulik quruqlikda xayot 22 kechirishga utishida mezonefrosni (tana buyragini) metanefros (chanoq buyrak (metanefros) bilan almashinishi katta urin tutadi. Shu munosabat bilan bularda organizmdan suvda kam eriydigan siydik kislotasini ajratib chiqaradi. Chanoq buyrak chanoq ostida joylashib, tana buyrakdan o’zining to’zilishi bilan xam farq qiladi. Buyrak kanalchalari o’zayib, buqilma ustki, o’rta, keyingi va yiguvchi bo’lmalarni hosil qiladi. Birinchi uchta bo’limda ajratish va suvni kayta surilish jarayonlari borsa, oxirgi bo’limda keraksiz moddalar tashkariga chiqariladi. Buyrakdan bir juft siydik yo’li chiqadi. Siydik yo’li Orqa tomondan klaokaga ochiladi. korin tomonda kloakaga siydik pufagi ochiladi. Chanoq buyrak korin buyragining Orqa tomonida mo’rtak xolida rivojlanadi. Bu vaktda Vol`f nayining keyingi qismidan bir juft siydik yo’li ajraladi. Ko’payish organlari. Jinsiy bezlari tana bo’shlig’ida, umurtqa pogonasining ikki yonida joylashadi. Urug’donlar juft tanacha bo’ylab, oval shaklga ega. Urug’donlardan bir nechta kanalchalar chiqadi va bular qo’shilib, Urug’don ortigi (epididymis) ni hosil qiladi. Urug’ o’sig’i Urug’ yo’liga (vas deferens) aylanadi, bu yul kloakadan oldin siydik yo’liga qo’shiladi. Sudralib yuruvchilarda, avval aytganimizdek faqat ichki Urug’lanish bo’ladi. Shu munosabat bilan gatteriyadan tashkari erkaklarida maxsus qo’shilish organi bo’ladi. Bu organ toshbaqa va timsoxlarda toq, ilon va kaltakesaklarda juft bo’rtma shaklida bo’lib kloakaning Orqa devorida joylashadi. Tuxumdonlari xam juft bo’lib, donador oval tana shakliga ega. Myuller naylari tuxum yo’li vazifasini bajaradi. Pishib yetishgan tuxum hujayralari tana bo’shlig’iga tushadi, u yerdan tuxum yo’li voronkasiga tushadi. Urug’lanish tuxum yo’lining oldingi qismida yo’z beradi. Tuxum yo’li devoridagi bez hujayralar oqsil qavatni hosil qiladi va bu tuxumni ustidan o’rab oladi. Bachadon devori ajratgan sekretdan tuxumni o’rab olgan tashqi pustlok shakllanadi (17-rasm). Embrional tarakkiyoti xuddi boshka amniotalardagidek utadi. Sudralib yuruvchilarning deyarlik xammasi tuxum quyish yo’li bilan 23 ko’payadi. Tuxumlarini odatda tuproqqa ko’mib quyadi, yoki usimlik chirindilari tagi, tungaklarning ostiga ko’mib quyadi. Ba'zi bir tangachalilarda tirik tuxum yoki tirik tugish xodisasi uchraydi. Bularning tuxum yo’lida yoki bachadonida embrionning rivojlanishi yo’z beradi. 24 II. BOB. SUDRALIB YURUVCHILAR BIO-EKOLOGIYASI VA AHAMIYATI 2.1. Sudralib yuruvchilarning biologiyasi. Sudralib yuruvchilar biologiyasi. Naslchilik. Bu quruqlikda sodir bo'ladi. Sudralib yuruvchilarda Urug’'lantirish ichki hisoblanadi. Ularning avlodlari uchta shaklda tug'iladi: Ovipoziya . Tuxumda sudralib yuruvchilarning mikroblari qayerda paydo bo'lishi haqidagi savolga javob berish mumkin. Uning uchun tabiiy muhit onaning genital traktidir. Oziqlantirish tuxumdan olinadi, shundan keyin embriondan kub paydo bo'ladi. Jonli tug'ilish. Bu barcha sudralib yuruvchilarga xos emas, faqat dengiz ilonlarining alohida turlariga xosdir. Sudralib yuruvchi mikrob qaerda rivojlanadi? Bu onaning tanasida sodir bo'ladi. Undan u rivojlanishi uchun zarur bo'lgan hamma narsani oladi. Quluchka usuli . Bu sudralib yuruvchilarning ba'zi turlarini ko'paytirish uchun ishlatiladi. Inkubatordagi harorat 30 ° C dan yuqori bo'lsa, urg'ochi toshbaqalar va timsohlardan tug'iladi, erkaklar past bo'lsa. Ayrim ilonlarda va sudralib yuruvchilarda sudralib yuruvchilarning embrioni qayerda rivojlanadi? Bu erda onaning tuxumdonidagi tuxum juda o’zoq. Ularda kub shakllanib, u darhol onaning tanasidan yoki tuxum qo'yilgandan so'ng uning lyuklaridan paydo bo'ladi. Reptili tuxumlar. Sudralib yuruvchilar quruqlikda rivojlangan. Quruqlik muhitiga moslashib, ularning tuxumlari tolali qobiq bilan o'ralgan. Qobiq tuxumlarining eng ibtidoiy shakllari zamonaviy kaltakesak va ilonlarga ega. Va tuxum qurib ketmasligi uchun ularning rivojlanishi nam tuproqda bo'ladi. Zich qobiqlar nafaqat himoya funktsiyasini bajaradi. Ular quruqlikni rivojlantirish uchun tuxumlarning moslashuvining birinchi belgisidir. Lichinkalarning shakllanish bosqichi tushib ketadi, shu sababli bu erda ozuqa moddalarining miqdori ortadi. Katta sudraluvchi tuxum. Tuproq muhitida omon qolish va undan keyingi rivojlanish uchun tuxum moslashuvining ikkinchi bosqichi oqsil membranasini tuxumdon 25 devorlaridan ajratishdir. U embrionga kerak bo'lgan suv ta'minotini saqlaydi. Timsohlar va kaplumbağa tuxumlari bunday qobiq bilan qoplangan. Ularda tolali membrana kalkerli bilan almashtiriladi. Suv ta'minoti u orqali o'tmaydi va qurib ketishdan saqlanib qolgan holda, har qanday ob-havo sharoitida embrionlar rivojlanishi. Timsohlar. Ushbu otryadga sudralib yuruvchilarning quyidagi turlari kiradi: kayman, gavial, Nil timsoh. suvli hayot tarzi yuqori tashqilotchilik, orqa oyoq barmoqlarini ajratib turadigan to'rt kamerali yurak va septum mavjudligi bilan ajralib turadi. Urg'ochilar tuxumni ko'lmaklar yonidagi qirg'oqqa qo'yadilar, lekin qarovsiz joyda. Uyalar yaqindan yotadigan materiallardan qurilgan. Gaviallar qum ishlatadilar, u erda tuxum qazishadi. Uyalarini qurish uchun tropik mintaqalarning timsohlari o'tlar va tushgan barglarni erga aralashtiradilar. Urg’ochi timsoh turli xil sheriklar tomonidan Urug’'lantirilgan 100 tagacha tuxum qo'yishga qodir. Masonlik kechasi, juftlashuv jarayonidan bir necha hafta o'tgach sodir bo'ladi. Tuxumlari kattakon, o'rdaklarga o'xshash. Embrion rivojlanadigan joyda onaning tanasida joylashgan tuxum paydo bo'ladi. Duvarciya paytida unda embrion allaqachon rivojlanmoqda. Urg’ochi timsoh har doim uyaning yonida bo'lib, kelajak avlodlarini yirtqichlardan himoya qiladi. Uch oydan keyin kichkina timsohlar lyukni olishadi. Toshbaqalar qizil quloqli, botqoq va dasht. Ularning tanasi umurtqali va qovurg’'alar bilan birlashtirilgan suyak qobig'i bilan qoplangan. Toshbaqalar Jag’'larida tishlar yo'q. Havo amfibiyalar singari o'pkaga kiradi. Duvarchilik oldida toshbaqalar uyalar quradilar. Suvda sudralib yuruvchilar - suv omborlari sohilidagi qumda, er esa - erga, qazilgan tuynukda . Toshbaqalarning ko'p turlari aprel va may oylarining boshlarida birlashadi. Faqat kelgusi bahorda tug'ilishdan ota-onasiz hayot uchun mos bo'lishini qutish mumkin. 26 Ilonlar jinsiy jihatdan ko'payadi. Ushbu asosda ular viviparous va ovipositing. Tabiiy muhitda ko'payish mavsumiydir. Ilonlarga nisbatan homiladorlik davri har xil. Kechki oilalar - 48 kun, pitonlar - 70 dan 110 gacha. Homiladorlikning oxiriga qadar, ilonlar uyalarini qurishni boshlaydilar. 27 2.2 Sudralib yuruvchilar ekologiyasi. Yashash sharoiti va tarqalishi. Sudralib yuruvchilar amfibiyalarga karaganda ancha xilma-xil sharoitlarda yashaydi. Sudralib yuruvchilar terisining shox qavat bilan qoplanishi va teri Orqali nafas olish funktsiyasini yuqolishi, ularga nami kam joylarda xam yashashga imkon berdi. Buning natijasida sudralib yuruvchilar kutblardan tashkari yer yo’zining xamma joyida tarqalgan. Lekin bularning faolligi va xarkatchanligi tashqi muxit temperaturasiga bog’lik. Masalan, ilonlar +10 0 C da kam xarakatchan, +7+8 0 C da xarakatsiz, -2-3 0 C da esa karaxt bo’ladi. Gavdaxarorati –4-7 0 C ga tushsa nobud bo’ladi. Shuning uchun xam sudralib yuruvchilar tropik zonalarda keng tarqalgan bo’lib, kutblarga yakinlashgani sari soni kamayib oradi. Masalan, Indoneziya orollarida 150-200, O'rta Osiyoda 70 tur, Kavkaz orti respublikalarida 40 tur, G’arbiy Yevropada 12 tur sudralib yuruvchilar tarqalgan. Shu bilan birga toqka kutarilganda xam bularning soni sezilarli darajada kamayib boradi. Bularning eng baland tarqalish chegarasi Markaziy Osiyoda, dangiz satxidan 5000 m balandlikdadir. Shu bilan bir qatorda juda yuqori temperatura sudralib yuruvchilar uchun xvvflidir.Yashirinish iloji bo’lmaganda +55 0 C da kum yumalokboshlari 1.5 – 4 minutda xalok bo’ladi. Ko’pchilik tangachalilar issib ketishdan kochib uyalariga yashirinadi, yoki daraxt shoxlariga chikib oladi (25-rasm). D.Kashgarov Њrta Osiyoning kumli chullarida yozda tush paytida xarorat yerdan 2 m balandlikda (daraxt shoxlarida) yerda soya, joydagiga nisbatan 10 0 C, quyosh nuri tushib turgan joydagiga karaganda 28 0 C past bo’lishini aniklagan. 28 2.1- rasm. Cho'l agamasi. Siklliligi. Tinchlik va faollik davrlarining sutka yoki mavsum sari navbat bilan almashinib turishi sudralib yuruvchilarda amfibiyalarga nisbatan bir muncha boshkacharok bo’ladi. Reptiliyalarning siklliligi – yashash joyining noqulay temperatura sharoiti bilan ovqat sharoitiga moslanishidir. Bu amfibiyalarga o’xshab, namlik sharoitiga bog’lik emas. Sutkalik siklliligi. Sudralib yuruvchilar optimal temperaturada faol bo’ladi. Barcha sudralib yuruvchilarda optimal temperatura +20+400 S atrofida bo’ladi. Sudralib yuruvchilar o’rta mintakalarda tirikchiligini kundo’z kuni o’tkazadi. Gekkonlar tunda faol bo’ladi. Tropik saxrolarda esa buning aksicha kechasi tirikchilik qiladigan turlari juda ko’p. Faollikning sutkalik sikli biologik moslanish bo’lib, xar faslda temperatura sharoitiga karab o’zgarib turadi. Chunonchi, bahorda reptiliyalar kunning eng issik soatlarida faol bo’ladi. Yozning o’rtalarida esa, aksincha, ularning ko’pgina turlari ertalab va kechki soatlarda faol bo’ladi. Mavsumiy sikllilik sudralib yuruvchilarda yilning issik va ilik vaqtini kishlash, yozgi kurgokchilik davrlarida uykuga ketish bilan ifodalanadi. Issik va ilik davrda ular ko’payadi, usadi va tarqaladi, yog zaxiralarini tuplaydi. Mavsumiy sikllilik o’rta mintakalarda yashovchilarda anik namoyon bo’ladi, subtropik zonadagilarida sust, tropik zonada kam seziladi. Sudralib yuruvchilarning faollik davri temperatura sharoitiga karab cho’ziladi yoki qisqaradi. Masalan, tiriktugar kaltakesak (Lacerta vivipara) Janubiy Yevropada 9 oy, MDx yevropa qismining o’rta mintakasida 5.5 oy, shimol 29 tomonda esa bundan xam kamrok vakt ichida faol xayot kechiradi. xar xil turlarida kishki uyku muddati xar-xil bo’lib, turning sovukka chidamliligiga bog’lik. Masalan, odatdagi kora ilon (Vipera berus) bahorda o’zi yashab turgan yerdagi ilonlarning xammasidan oldin uygonadi va xammasidan keyin uykuga ketadi. Temperatura sharoiti qulay bulsa, ko’pchilik reptiliyalar kishki uykuga kirmasligi xam mumkin. Masalan, O’rta Osiyoda odam turgan issik imoratlarda agama va gekkonlar butun yil faol xayot kechiradilar. Ba'zan sudralib yuruvchilar yozda xam uykuga ketadi, ammo bu uyku amfibiyalarga o’xshab nam yukligi bilan emas, balki ovqat yukligi bilan bog’lik. Masalan, O’rta Osiyo chul toshbaqasi (Testudo horsfieldi) yozda uykuga kiradi. Mayning oxiri, iyunning boshida toshbaqalar yeydigan usimliklar kurib qoladi, shunda ular yerni kazib uya kuradi va shu uyalarda uxlaydi. Bu uyku kishki uykuga utib ketadi. kishki uykudan erta bahorda uygonadi va tezda ko’payishga kirishadi. May-iyun oylarida urgochisi 2-7 tadan 3 marta tuxum quyadi. Bulardan avgust-oktyabr oylarida mayda- mayda xali qopqoqlari kotmagan toshbaqachalar ochib chiqadi, lekin bu toshbaqachalar yer yo’ziga chiqmaydi va kelguvsi yilning bahorida yo’zaga chiqadi. Yashash sharoitiga kura sudralib yuruvchilar suvda dengiz ilonlari, toshbaqalarning ko’pchiligi, timsoxlar) yer ostida (kurilonlar), yer ustida (aksariyat ko’pchiligi) va daraxtda yashovchilarga (agamalar, ba'zi ilonlar) bo’linadi. Ovqatlanishi. Sudralib yuruvchilarning yeydigan ovqati ham ovqat topish usullari xam juda turlichadir; ularning orasida xashoratxurlar, balikxurlar, yirtkichlar va usimlikxurlari bor. sudralib yuruvchilarning ko’pchiligi xashoratlar bilan ovqatlanadi (tugarak boshlilar, kaltakesaklar, agamalar). Dengizda yashovchi toshbaqalar, dengiz ilonlari baliklar bilan ovqatlanadi. Echkemarlar xashorat, sichqonsimon kemiruvchilar, va qushlarni tutib yeydi. Bugma ilonlar kemiruvchilar, maymunlar, xatto mayda mollarni yeydi. quruqlik toshbaqalari ba'zi bir agamalar va iguanlar 30 usimliklar bilan ovqatlanadi. Ko’payishi. Sudralib yuruvchilarning ko’payishi amfibiyalarnikidan tubdan farq qiladi va yer ustida yashashga imkon beruvchi ko’p moslanishlarga ega. Urug’lanish faqat ichki. Tuxumlari quruqlikdagi turli xil sharoitlarda rivojlanadi. Ko’pchilik reptiliyalar quygan tuxumlarini yaxshi isitiladigan tuproqqa ko’mib quyadi. Ba'zi timsoxlar chuqur kovlaydi va chuqurga quygan tuxumlarini usimlik koldiklari bilan yopib quyadi. Urgochilari uyani quriqlaydi. Echkemarlar xam tuxumlarini quriqlaydi. Pitonlarning urgochisi uyadagi tuxumlarini gavdasi bilan o’rab olib, xam quriqlaydi, xam isitadi. Ba'zi bir tangachalilarda tirik tuxum tugish ko’zatiladi. Bu vaktda Urug’langan tuxumning tuxum yo’lida tuxtab kolishi mumkin, bu yerda tuxum qisman rivojlanadi. Masalan, odatdagi suv ilonining tuxumi tuxum yo’lida bir oy davomida tuxtab qoladi. Shu sababli uning quygan tuxumida yarmi rivojlangan embrion bo’ladi. Tirik tugar kaltakesaklar, urchukchalar, kora ilonlarda esa, tuxum .embrion yorib chikkuncha tuxum yullarida tuxtab turadi. Bunday xodisa tuxumdan bola tugish deb ataladi. Nixoyat stsinklar va ba'zi bir kaltakesaklarda tuxumdagi tolali pardalar yuqolib ketadi va tuxum yo’lining bir qismi xorionga tegib turadi. Bunda tuxumdagi sariklik ko’p darajada ona organizmi xisobiga ovqatlanadi. Bunday xodisaga chinakam tirik bola tugish deb ataladi. Sudralib yuruvchilarda tuxumdan bola tugish va yirik bola tugishning asosiy sababi iqlimning sovukligidir (29-rasm). Shimolga va tog chukkilariga yakinlashib borgan sari tirik bola tuguvchi sudralib yuruvchilar mikdori oshib boradi. Shu bilan birga, bitta turning o’zi, masalan, tibet tugarakboshi (Phrynocepholus teobaldi) dengiz satxidan 2-3 ming metr balandlikda tuxum quysa, 4-5 ming metr balandlikda tirik tugadi.Sudralib yuruvchilarda jinsiy yetishish turlariga karab, xar xil muddatlarda yo’z beradi. Timsox va ayrim toshbaqalar 7-10 yilda jinsiy yetiladi, ilonlar 3-5 yilda, yirik kaltakesaklar 2-3 yilda, maydalari esa xayotining 9-10 oyida balogatga 31 yetadi. Bularning pushtdorligi amfibiyalarga nisbatan ancha kam. Bu xodisa reptiliyalarda nasl uchun gam yeyishni namoyon bo’lishi (tuxumni ko’mib quyish, uyani quriqlash) xamda pustlokning paydo bo’lishi bilan bog’lik. Bular 20-30 tadan 100 tagacha tuxum quyadi. Kichik kaltakesaklar 1-2 dona tuxum quyadi, lekin bir faslda bular bir necha bor tuxum quyadi. Ba'zi bir kaltakesaklar (Kavkaz koya kaltakesagi – Lacerta armeniaca) Yüklə 2,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
1 2