Tildagi ayrim so’zlar shakily jihatdan, ayrimlari ma’no jihatdan, bir xillari esa talaffuzi jihatidan o’xshash bo’ladi
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.1.Omonim so‟zlar
Tildagi ayrim so‘zlar shakliy jihatdan, ayrimlari ma‘no jihatdan, bir xillari esa talaffuzi jihatidan o‘xshash bo‘ladi. Ayrim so‘zlarning ma‘nolari esa bir – biriga qarama – qarshi bo‘ladi. Ana shu xususiyatlarga ko‘ra so‘zlar quyidagi guruhlarga bo‘linadi. Omonimlar (grekcha omos bir xil, onomo yoki onumo onom degani – talaffuzi va yozilishi bir hil, ammo ma‘nosi har xil bo‘lgan so‘zlardir: yuz (ot) – yuz (son), tut (daraxt) – tut (harakat). Omonimlar bir xil so‘z turkumiga ham, har xil so‘z turkumiga ham oid bo‘lishi mumkin: ot – ism, ot – hayvon. Bunda ikkalasi ham bir so‘z turkumiga oiddir. Bir turkum doirasidagi omonimlar qo‘shimchalar qabul qilganda ham omonimligini saqlab qolaveradi . Omonimlar va ko‘p ma‘noli so‘zlarni o‘zaro farqlash zarur. Ko‘p ma‘noli so‘zlar qancha ma‘noga gea bo‘lmasin, bu ma‘nolar o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. SHu hususiyat ko‘p ma‘noli so‘zni omonimlardan farqlaydi. Omonimlar boshqa – boshqa so‘zlar bo‘lgani uchun ularning ma‘nolari o‘rtasida bog‘lanish bo‘lmaydi. Ko‘p ma‘noli so‘zlar ma‘nolari o‘rtasidagi aloqa uzilsa, omonim vujudga keladi: kun - quyosh (ko‘chma ma‘no ), kun – sutkaning quyosh bilan yoritiladigan yorug‘ qismi (ko‘chma ma‘no); dam – nafas (o‘z ma‘no), dam – bosqon (ko‘chma ma‘no ); ko‘k – rang (o‘z ma‘no ), ko‘k - osmon (ko‘chma ma‘no). hozirgi bu so‘zlar o‘zaro omonimdir. Omonimlarning quyidagi turlari mavjud: 1) leksik 10 (lug‘aviy ) omonimlar so‘zlar o‘rtasidagi omonimlikdir. Soch – a‘zo, soch – harakat, oq – rang, oq – harakat. 2) frazeologik omonimlar iboralar, ya‘ni ko‘chma ma‘noli, tasirchanlikka ega bo‘lgan birikmalar o‘rtasidagi omonimlikdir: boshga ko‘tarmoq – e‘zozlamoq, boshga ko‘tarmoq – to‘polon qilmoq. 3) gramatik omonimlar ikki xil bo‘ladi: a) morfologik omonimlar qo‘shimchalar 4 o‘rtasidagi omonimlikdir: to‘kin dasturhon (sifat yasovchi ) – ekin (ot yasovchi); b) sintaktik omonimlar so‘z birikmalari yoki gaplar o‘rtasida bo‘ladi : so‘z birikmalarinig omonimligi: yolg‘ondan hayron bo‘lmoq, (yolg‘on gapdan hayron bo‘lmoq) - yolg‘ondan hayron bo‘lmoq (yolg‘ondakamiga hayron bo‘lmoq). Til birliklarining ifoda rejasida teng kelish hodisasi omonimiya deyiladi. Bu hodisa nafaqat so‘zlarda, balki, grammatik birliklarda ham uchraydi. Talaffuzi va yozilishi bir hil, lekin ma‘nosi har xil bo‘lgan so‘zlar leksik omonimlardir. Masalan: o‘t (olov) – o‘t (o‘simlik), kamar (qayish, qo‘ndan ishlangan belbog‘) – kamar (daryo, tog‘larda suv o‘yib ketgan chuqur joy) va hokazo. Leksik omonimlarning ikki hil turi mavjud: 1) Omoifodalar (omonimlar), 2) Omoshakllar (omoformalar). Omoifodalar – shakli bir hil, ma‘nolari har xil bo‘lgan so‘zlardir. Odatda, ular bir xil so‘z turkumiga mansub bo‘ladi, shuning uchun omoifodalar nutqda turli qo‘shimchalar bilan qo‘llanganda ham omonimlik hususiyatni saqlab qoladi. Masalan, ot (ism ma‘nosida) – otim, oting, oti, otni, otga tarzida turlansa, ot (hayvon ma‘nosida) ham aynan shunday turlanadi: otim, oting, oti, otni, otga. Bunday omonimlar ba‘zan har xil so‘z turkumiga mansub bo‘lishi ham mumkin. Buning uchu ular Grammatik shakllanish (qo‘shimcha olish) hususiyatiga ega bo‘lmaslik kerak. Masalan, albatta (ravish – albatta boraman) – albatta (modal so‘z – Albatta, boraman) yoki balki (zidlov bog‘lovchisi) – balki (modal so‘z – 4 A. G‘ulomova, M.Qodirova ― Ona tili o‘qitish metodikasi‖ Toshkent -2001 11 Balki, kelmas). Tabiiy (sifat – tabiiy tola) – tabiiy (modal so‘z: Bu gapni sizga aytmasligi, tabiiy). Omoshakllar – ayrim grammatik shakllardangina (ya‘ni, biror qo‘shimcha olganda) teng keladigan so‘zlardir. Masalan: soz (ot, musiqa asbobining nomi) – soz (sifat, yaxshi), burun (ot, kishi organizmining nomi) – burun (payt ravishi, ilgari), tut (ot, daraxt mevasi) – tut (fe‘l, ushla). Ko‘rinib turibdiki, omoshakllar har xil so‘z turkumlari doirasida yuzaga keladi hamda qo‘shimcha qo‘shilishi bilan o‘zining omonimlik hususiyatini yo‘qotadi, chunki so‘zlar turkum jihatidan har xil bo‘lgani uchun turli qo‘shimcha oladi. Omoshakllar omoleksemalar deb ham yuritiladi. Omoshakllar ot va fe‘l, ot va sifat, ot va ravish, son va ot, (qirq – son – qirq – marosim nomi ), sifat va ot (yupqa – sifat – yupqa ovqatning nomi ) o‘rtasida yuzaga keladi. Albatta, tilimizda ot va fe‘l turkumiga mansub omoleksemalar ko‘p uchraydi. O‘zbek tilida omonimlar ikkitadan tortib oltitagacha bo‘lishi mumkin. Tilda omonimlar quyidagi yo‘llar bilan yuzaga keladi: 1. Tilda azaldan mavjud bo‘lgan so‘zlarning ayrim shakllari tasodifan teng bo‘lib qoladi. Masalan: ot, yoz, yong, yot, shim, qo‘y, osh, ter kabilar. 2.Bir ma‘noli so‘z ma‘no ko‘chish oqibatida ko‘p ma‘noli so‘zga aylanadi, keyinroq, ma‘nolar o‘rtasidagi bog‘lanish unutilib bir so‘z negizida ikkita leksema paydo bo‘ladi. Kun (quyosh) – kun (sutka), kengash, sovuq, issiq, doira va boshqalar. 3.Boshqa tildan o‘zlashtirilgan so‘zlar o‘zaro shaklan teng bo‘lib qoladi. A) boshqa tildan kirgan so‘z va o‘z qatlamga oid so‘z: bog‘ (mevazor, tojikcha) – bog‘ (tugun, o‘zbekcha), sham‘a (imo-ishora, arabcha) – sham‘a (choy quyqasi, o‘zbekcha), avra (kiyimning yuza tomoni, tojikcha) – avra (bosh ko‘zini aylantirib, o‘z so‘zini o‘tkazmoq, o‘zbekcha). 4. So‘z yasalishi natijasida omonimlar hosil bo‘ladi: otliq (ot mingan suvori) – otliq (ismli, nomli), bo‘ydor (bo‘yi odatdan ortiq) – bo‘ydor (hidi o‘tkir), romchi 12 (rom yasovchi ) – romchi (folbin ), qirq (son ) – qirq (marosim nomi) va boshqalar. Nutqimizda omonimlarga yondosh bo‘lgan omafon va omograf sozlar ham mavjud. Omafonlar – talaffuzi bir xil yozilishi har xil bo‘lgan so‘zlardir. Masalan, to‘n (kiyim ) – ton (tovush toni ), to‘rt (son ) – tort (konditer mahsuloti). Omograflar – yozilishi bir xil, talaffuzi har xil bo‘lgan so‘zlardir. Masalan, tok (uzum ) – tok (elektor toki ), tom (uyning tepa qismi ) – tom (jild ), ton (bo‘yniga olmaslik ) – ton (ohang ). Omonimlarni ko‘p ma‘noli so‘zlardan farqlash kerak. Chunki ularning har ikkisi shaklan bir hil bo‘ladi va birdan ortiq ma‘no ifodalaydi. Farq shundaki, omonimlar shaklan bir hil bo‘lgan alohida so‘zlar bo‘lsa, ko‘p ma‘noli so‘zlar aynan bir so‘zning turli ma‘nolaridir. Omonimlar badiiy adabiyotda tajnis san‘atini yaratishda, askiya va payrovlarda qo‘llaniladi. Omonim – shakldosh so‘zlar Talaffuzi va yozilishi bir xil ammo ma‘nosi har hil bo‘lgan so‘zlar Yo rab ul shahdu shakar yo labdurur, Yo magar shahdu shakar yolabdurur, Jonima payvasta novak otqali, G‘amza o‘qin qoshig‘a yolabdurur. ( A. Navoiy) 1. Yoki labdir-(birinchi misrada) 2. Yalabdimikan-(ikkinchi misrada ) 3. Yoylabdi (o‘qni)-(to‘rtinchi misrada) Tiyg‘i ishqi yarosidur butmagan, 13 Dardini har kimga aytib butmagan, Hajr sahrosida ohim o‘tidin, Onda gul yohud giyohe butmagan. ( A. Navoiy) 1. Bitmagan – tuzalmagan- ma‘noda 2. Tugatmagan- ma‘noda 3. O‘smagan- ma‘noda La‘lidin jonimg‘a o‘tlar yoqilur, Qoshi qaddimni jafodin yo qilur, Men vafosi va‘dasidin shodmen, Ul vafo bilmanki qilmas yo qilur. ( A. Navoiy) 1. O‘t yoqiladi- ma‘noda (birinchi misrada) 2. Qaddimni dol qiladi , egadi- ma‘noda (ikkinchi misrada ) 3. Qiladi yo qilmaydi- ma‘noda (to‘rtinchi misrada) Yomonlikni tashlab yaxshilik sari o‘t, Chaman kibi sahroda ham ko‘karar o‘t, Bilib qo‘yki yoningda turgan do‘sting, Bir kun kelib yondirar misoli o‘t. ( A Navoiy) 1. O‘sha tomonga o‘t- ma‘noda (birinchi misrada) 2. O‘simlik, maysa- ma‘noda (ikkinchi misrada ) 3. Olov- ma‘noda (to‘rtinchi misrada) Qil (soch tolasi) – qil (harakat) Qo‘y (hayvon) – qo‘y (fe‘l) Yoz (fasl) – yoz (fe‘l) Is (hid) – is (o‘rgimchak ini) Rasm (odat) – rasm (surat) Dam (nafas) – dam (hordiq) – dam (bosqon) Tush (pastga tush) – tush (pardoz ashyosi) - tush( uxlaganda ko‘riladi) Oshiq (ot) – oshiq (sifat) Och ( sifat)- och (fe‘l) 14 Yosh (ko‘z yoshi) – yosh ( umr o‘lchovi) 1 Tut (daraxt) – tut (harakat) Yuz (bashara) – yuz (son) Oq (rang ) – oq (harakat) Soch ( a‘zo) – soch (harakat) Omonimlar. Omonimlar talaffuz va yozilishiga ko‘ra bir xil, ammo anglatgan ma‘nosiga ko‘ra turli xil bo‘ladi. Omonim so‘zi grekcha bo‘lib, bir xil demakdir. Omonimlar, asosan, bir so‘zdagi ko‘p ma‘nolilik, turli so‘zlardagi fonetik o‘zgarishlar, boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish natijasida hosil bo‘ladi. Masalan: sir – davlat siri, oynaning siri, kostrulning siri; ot – ism, hayvon, atama, fe‘l kabi. Omonimlar badiiy adabiyotda, og‘zaki nutqda, ayniqsa, askiyada so‘z o‘yini, qochiriq ma‘nolarni ifodalash uchun keng qo‘llaniladi. SHuningdek, o‘zbek adabiyotida omonim so‘zlar qofiyasiga asoslangan tuyuq janri ham mavjud. Sinonimlar. Sinonimlar yozilishi va talaffuzi jihatidan turlicha, anglatadigan ma‘nolari esa o‘zaro yaqin bo‘lgan so‘zlardir. Sinonimlar tushuncha ifodalashda bir-biriga qanchalik yaqin bo‘lsalar ham, ma‘no nozikligini ifodalashda bir-biridan farq qiladi. Masalan: odam, inson, kishi, kimsa, bashar, shaxs so‘zlarini har doim ham biri o‘rnida ikkinchisini qo‘llab bo‘lmaydi. Osmon, ko‘k, havo, falak, samo, gardun so‘zlari ham ma‘no qirralari va qo‘llanish uslubi hamda doirasi jihatidan o‘zaro farqlanadi. Sinonim so‘zlar majmuiga sinonimik qator deyiladi. Sinonimik qatorni tuzishda ma‘nosiga ko‘ra betaraf bo‘lgan so‘z asos qilib olinadi. SH.Rahmatullaev tomonidan tuzilgan («O‘zbek tili omonimlarining izohli lug‘ati» (Toshkent, 1984) dan tildagi mazkur birliklar to‘g‘risida ham nazariy, ham amaliyotda qo‘l keladigan ma‘lumotlar olishimiz mumkin. Olimning ta‘kidlashicha, bir til doirasida so‘zlarning shakliy o‘xshashligi, metonimiyaga uchrashi, ma‘no tarqqiyotida o‘zgarishlar, o‘sishlar ro‘y berishi, o‘zga tillardan birliklar qabul qilinishi kabi omillar omonimlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Masalan, ushbu lug‘atdan dam so‘zi haqida quyidagi ma‘lumotlarga ega bo‘lamiz: |