Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

16.5. Oiladagi konfliktlar

“Qush uyasida ko’rganini qiladi”. Bu maqol hamma davrlarda ham o’z dolzarbligini yo’qotgan emas. Farzandlar ota-onaga o’xshashga harakat qiladilar, ota-onalar esa o’zlari bilib yoki bilmasdan o’z xarakter xususiyatlarini, orzu-havaslarini farzandlariga singdirib boradilar.

Bolalar-chi, ular ota-onalaridan nimalarni oladilar va uni qanday oladilar?
Amerikalik psixolog, psixoterapevt Erix Bernning fikricha, individ olamga kelib o’sib, rivojlanar ekan, u atrofda, ayniqsa, oiladagi ijtimoiy munosabatlarni diqqat bilan kuzatadi (har kuni ko’z oldida yurgan kishilarni kuzatmasdan iloji ham yo’q), bola atrofdagilardan, ayniqsa, qiz bola onasidan, o’g’il bola otasidan hayot tarzini, o’zaro munosabat va muloqot tajribasini to’plab boradi. Yaqin odamlari: otasi va onasining xatti-harakati, gap-so’zi, hulq-atvori, oiladagi va atrofdagi kishilar bilan munosabatlari o’sib rivojlanayotgan bolaning, o’smirning, yigitning (qizning) ongida, ong ostida mustahkamlanib boradi.
Erix Bernning ta’kidlashicha, bolalik va o’smirlik davrida ota-ona ta’sirida shakllangan “hayot ssenariy”si shaxsning keyingi hayot munosabatlarini, odamlar bilan, oilasida turmush o’rtog’i bilan munosabatlarning qanday kechishini belgilaydi. Oilada shakllangan odatlar, hayotiy tasavvurlar – “hayot ssenariysi” shaxsning ong ostida mustahkamlanib, uning keyingi hayotidagi xatti-harakatida, xulq-atvorida namoyon bo’ladi. Bizning fikrimizcha, bunchalik fatalistik xulosa yasash to’g’ri emas. Oilada to’plangan ijtimoiy tajriba va bilimlarning shaxsning keyingi hayotidagi o’rni juda katta, ammo ba’zi bir ilmiy-tadqiqotlar va shaxsiy kuzatuvlarimizga asoslanib shuni aytish mumkin, axloqiy va psixologik muhit salbiy oilalardan ham odobli, mehnatsevar, do’stlariga sodiq va bolajon insonlar yetishib chiqqani haqida ma’lumotlar ko’p.
Mo’min-qobil, oilasiga va bolalariga vaqtini, kuchini ayamaydigan, erini yurakdan sevib turmushga chiqqan qizning eri ko’p bolali oilada o’sgan bo’lib, ular oq ko’ngil, mehnatsevar, sodda bo’lsalar ham oilada kattalar bilan kichiklar orasida hurmat yo’q, tez-tez arzimagan narsaning ustida ham janjal ko’tarishar, erkaklar ayollarni odam qatorida ko’rishmas, qayinona kelinlarni ezib turmasa zerikar edi. Yangi kelin erining oilasidagi o’zaro munosabatlarni ko’rib hayron qoldi, chunki qizlik oilasida shovqin, o’zaro baqirib-chaqirish hyech qachon bo’lgan emas. Lekin kelin eri bilan shaharda yashagani uchun erining ota-onasining munosabatlariga unchalik e’tibor bermasdi, chunki hayolida eri ularga o’xshamas, uni juda ham sevadiganga o’xshadi. Ammo, asta-sekin adashganligini sezdi. Eriga ba’zan (asabiylashgan vaqtlarida) yaxshi gap ham yoqmasdi. Sababsiz janjal ko’tarar, asabiylashar va bir necha kun xotini bilan gaplashmasdan yurishi mumkin edi. Psixologik maslahatga er-xotin kelishganda yigitda asabiylashishning og’ir shakli – nervosteniya kasalligi majudligi va bu kasallik unda bolalik davrida boshlanganligi tushuntirildi.
Yigitning hikoyasidan quyidagilar aniqlandi: u bolalik davrlarida ota-onasi vaqti-vaqti bilan qattiq janjallashar, keyin esa ozroq vaqtdan so’ng apoq-chapoq bo’lib qolishar edi. Oiladagi urush-janjallar bolani qo’rqitar va bu qo’rquv uning immun tizimini kuchsizlantirgani uchun u tez-tez kasal bo’lar edi.
Natijada bolada oiladagi o’zaro munosabatlarning konfliktli ssenariysi shakllangan. Shuningdek, bolaning bosh miya po’stloqlarida “janjal markazlari” paydo bo’lib, yo’qolib turgan.
Bola katta bylgan sari oilada davom etgan janjallar bolaning asab tizimlarini zaiflashtirgan va “janjal markazlari”ning paydo bo’lishining doimiy bo’lishiga sabab bo’lgan.
Shuning uchun ham yigit vaqti-vaqti bilan oilada sababsiz janjal chiqaradi va ma’lum vaqtdan so’ng tinchlanib qoladi, chunki “markazda” to’plangan salbiy kuch vaqtinchalik tarqalib ketadi.
Bu holatni biz kichik bolalarda “dahshatli” filmlarni ko’rib rohatlanishida yoki ba’zi bolalarning kechasi uxlashdan oldin “qo’rqinchli” ertak eshitib uxlaydigan bolalarda ko’rishimiz mumkin.
Bu yerda bola, inson bosh miyasining, ruhiyatning “dahshatdan”, qo’rquvdan, janjaldan “rohatlanish”dek bema’ni xususiyatini ko’ramiz.
Bunday janjalli, konfliktli oilalarda tarbiyalangan shaxslarni davolash va psixologik korreksiyasi uzoq vaqt davom etadigan sabr-toqatli bo’lishni va eng asosiysi o’z kamchiliklaridan qutulish istagi bo’lishini talab etadi. Quvonarlisi shuki, bu yosh oila a’zolari, er-xotinda o’zlarini va turmush tarzini o’zgartirish istagi juda katta edi.
Yuqorida bayon etilgan oila tarixi, mutaxassislar tajribasida ko’p yillar mobaynida ro’y bergan “mijozlar” hayotidan olingan. Lekin, ming afsuski, bunday oilalar ko’p bo’lib, ular kimdan maslahat so’rashni bilmasdan o’z yog’lariga o’zlari qovrilib yurishgan. O’zbek etnosiga xos narsa “oiladagi gap ko’chaga chiqsa uyat bo’lishi” haqidagi fikr bu kun ham o’z salbiy ta’sirini ko’rsatib kelmoqda. Konfliktli oilalar mavjud ekan, ularga yordam berish avvalambor psixologlarning vazifasidir.