Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Shaxs va faoliyat

Shaxs mehnat faoliyatini tushuntirishda beshta tushuncha muhim hisoblanadi.

Mehnat faoliyati bir tomondan odamning ehtiyojlari, ichki motivasiyasi mahsuli bo’lsa, ikkinchi tomondan, aynan u shu mehnatni amalga oshiruvchi, hamda uning mahsullarini o’zlashtiruvchi ham aynan uning o’zidir. Shuning uchun ham shaxsning ushbu tizimdagi asl mohiyatini bilishi, uning faolligini ta’minlovchi shart-sharoitlarni yarata olish va mehnati mahsulini bashorat qilish faoliyat samarasining bosh omili hisoblanadi.
Odamning mehnatga munosabati masalasi, mehnatining shaxs uchun muhim qadriyatga aylanishi, mehnat motivasiyasi masalasi psixologiya uchun dolzarb va ahamiyatlidir. Bu masala yana shuning uchun ham dolzarbki, O’zbekiston mustaqil bo’lib, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tishi sharoitida odamni ijtimoiy qadriyat hisoblanmish mehnatga ongli munosabati va qadriyatlar iyerarxiyasida ijtimoiy faollik va mehnatning o’rnini aniq bilish asosiy hisoblanadi.





^{61-rasm. Shaxs mehnat faoliyatini tushuntirishning muhim beshta omili}

Shunday qilib, yuqorida sanab o’tilgan omillar mehnatning subyekti bo’lmish shaxsni ishga undovchi va mehnat operasiyalarini muvaffaqiyatli bajarishga psixologik jihatdan hozirlovchi psixologik shart-sharoitlardir. Ular kompleks tarzda odamni mehnat faoliyatiga safarbar qiladi va mehnatga munosabati xarakterini belgilaydi.

Ma’lumki, tevarak-atrofimizni qamrab olgan olamdagi iqtisodiy obyektlar, jarayonlar, munosabatlarning rivojlanishi va o’zgarib borishi iqtisodiyot va psixologiya fanlari o’rtasidagi bog’lanishni tobora oydinlashib borishiga xizmat qilmoqda. Bunday bog’lanishlarni, ularning ilmiy tadqiqotlari ko’lamining kengayib borayotganligidan ham kuzatish mumkin.
Bir tomondan, zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy va psixologik fanlarning nafaqat yaqinlashuvi, balki qo’shilishi, bir-birining mohiyatiga kirib borishi sodir bo’lmoqda.
Ikkinchi tomondan – individual, guruhli va jamoaviy psixologiyaning xo’jalik jarayonlariga, iqtisodiy amaliyotga hamda sohadagi boshqaruv qarorlarining qabul qilinishiga ta’siri keskin kuchayishi kuzatilmoqda.
Zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar va munosabatlarning shakllanish darajasiga e’tibor berib qarasak, psixologiya borgan sari ko’proq iqtisodiyotga kirib borayotganligi, to’ldirayotganligi, yo’naltirayotganligi hamda uning katta-kichik ko’lamdagi voqyeliklarining tub negiziga aylanib borayotganligi sezilmoqda. Afsuski, bu holat iqtisodchilarning ham, psixologlarning ham ilmiy tadqiqotlari predmeti sifatida izlanishlar ko’lamini kam miqyosda qamrab olmoqda. Insonning iste’molchi va iqtisodiy foyda izlovchilar sifatidagi xulqida kuzatiladigan psixologik xususiyatlar Adam Smit va Alfred Marshallardan boshlab to Jon Keynsgacha bo’lgan “iqtisodiy nazariya”ning klassik namoyondalari asarlarida aks etgan bo’lsa-da, iqtisodiyot fani hozirgacha psixologiya bilan yonma-yon turib, uning ichiga kirishmagan. Psixologiya fani esa, o’zining ong va psixika xususidagi ilmiy asoslangan qarashlarini saqlagan holda, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, almashish, iste’mol qilish, shuningdek, boshqaruvni tashkil etish jarayonidagi iqtisodiy xulqni o’rganishga hamda ilmiy jihatdan tadqiq qilishga endigina kirishdi.
Iqtisodiyot va psixologiya fanlarining o’zaro mutanosiblashuvi hamda umumiy tadqiqot predmetlarining aniqlanishuvi natijasida “Iqtisodiy psixologiya” deb nomlangan yangi soha yaratilib, hozirda o’zining qaror topish va shakllanishini bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Iqtisod va psixologiyani ilmiy nuqtai nazardan qiziqtiradigan obyektiv predmeti bir-biriga yaqin: ikkisi ham subyekt xulqini kuzatadi. Bunda iqtisodchilarni subyektning bozorga bo’lgan munosabatlari qiziqtirsa, psixologlarni esa, uning faoliyatga bo’lgan individual reaksiyasi va hissiy kechinmalari qiziqtiradi. Har ikkisi ham bilim manbaiga suyangan holda ish ko’radi.