Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

17.3. Mehnat faoliyatining turlari


Mehnat turlarining klassifikasiyasi. Jamiyatnng har bir rivojlanish bosqichida, uning ijtimoiy-iqtisodiy darajasiga ko’ra, fan-texnika taraqqiyoti bilan bog’liq xolda yangi mehnat faoliyati turlarining paydo bo’lishi, eskilarining yo’qolishi kuzatiladi. Bu jarayon mehnat subyektining xarakteristikasi va faoliyat komponentlarida namoyon bo’ladi. Masalan, inson resurslarining soni, ularning dunyoqarashi, ma’lumot saviyasi, darajasi, mehnat vazifalarining mazmuni, ish yuklamasining turi, mehnat vositalarining o’zgarishi, ishni tashkil etish va sharoitlarning xususiyatlari.
Mehnat faoliyatining turli xarakteristikalari uning turli klassifikasion ko’rsatkichlarga ko’ra tizimlashtirishga olib keladi. Bunga misol sifatida bunday tasnifning bir ko’rinishini keltirish mumkin.

1. 
   Mehnat egasining ish yuklamasi xususiyati va mehnat vazifalarini bajarishiga ko’ra: jismoniy va aqliy mehnat.
   
2. 
   Mehnat vazifalarining xarakteristikasi, ish ko’lami, mehnat jarayonining tashkil etilishiga ko’ra aqliy mehnat ushub turlarga bo’linadi:
   

• 
  Operativ (boshqaruvchi);
  
• 
  Operatorli (texnika bilan informasion bog’lanishli);
  
• 
  Ijodiy (an’anaviy – dars berish, davolash; noan’anaviy – ilmiy ish, adabiy, musiqiy asarlarni yozish);
  
• 
  Evristik (kashfiyot);
  
• 
  Dinamik va statik;
  
• 
  Bir xil (monoton) va har xil (mazmuni, tempiga ko’ra).
  

3. 
   Mehnat sharoitlarining xususiyatlariga ko’ra qulay sharoitli (mehnat sharoitlarida gigiyenik talablar norma darajasida bo’lishi), noxush va noqulay ish sharoitlari (bosimning ko’tarilishi – g’avvoslarning ishi, past harorat – qutbda ishlaydiganlar, ma’lumotlar oqimining juda ko’p bo’lishi – dispetcherlik xizmati).
   
4. 
   Faoliyat tashkil etish shakliga ko’ra:
   

• 
  Reglamentli (ma’lum kun tartibi bilan);
  
• 
  Reglamentlanmagan (erkin kun tartibi bilan);
  
• 
  Aralash (smenali, vaxta);
  
• 
  Individual va jamoaviy (hamkorlikdagi).
  

Hamkorlikdagi faoliyat bu umumiy motivlar va faoliyat maqsadi asosida mehnat egalarining olib boradigan ish faoliyatlari hisoblanadi. Hamkorlikdagi faoliyat psixologik tizimida ushbu tarkibiy jihatlar: umumiy maqsad, aniq vazifalar, umumiy motiv, hamkorlikdagi harakat va umumiy natija bo’ladi. Hamkorlikdagi faoliyatning umumiy belgilari va uning subyekti o’zaro bog’liqdir. Hamkorlikdagi faoliyat subyektining asosiy xarakteristikalari orasida aniq maqsadlilik, natijaviylilik, motivasiya, tashkilotchililik kabilar kuzatiladi.